Elektronik kaynakların lisanslamasında rehber ulusal ilkelerin geliştirilmesi
No Thumbnail Available
Date
2024
Authors
Journal Title
Journal ISSN
Volume Title
Publisher
Ankara Üniversitesi
Abstract
Bilimsel yayıncılığın elektronik ortama geçmesi kütüphane hizmetleri ve kütüphaneci görev tanımlarındaki değişiklikleri beraberinde getirmiştir. Kütüphane koleksiyonlarında yer edinen ve yaygın kullanılan e-kaynaklar seçim, sağlama, değerlendirme vb. süreçlerde kurumlara yeni ve zorlu işlevler yüklemiştir. Bu zorlu görevlerden birini e-kaynakların lisanslanması olarak tanımlamamız mümkündür. Elektronik ortamdaki bilginin kontrollü dağıtılamamasına bir çözüm olarak gösterilen lisans anlaşmaları, e-kaynakların belirli bir süre boyunca ve nasıl kullanılması gerektiği konusunda bilgi veren bağlayıcı yasal belgelerdir. Lisans anlaşmalarının hukuki bir temele dayandırılması, daha çok lisans vereni koruyan maddelere yer verilmesi, yasaların stratejik olarak kullanılması, bu konuda tecrübeli personel sayısının az olması kütüphanelerin zorluklarla karşılaşmasına neden olmaktadır. Bu kapsamda lisans anlaşmaları için yapılacak çalışmaların önemli olduğu ve sorunların çözümünde büyük bir rol oynayacağı düşünülmektedir. Bu çalışma ile Türkiye’deki akademik kütüphanelerin yalnızca dergi türünde erişim sağladıkları e-kaynakların nihai lisans anlaşmaları incelenmiştir. ANKOS Konsorsiyumunda bulunan ve en fazla üyeye sahip olan dernek, üniversite ve ticari yayıncı lisanslarının LIBLICENSE Model Lisansı önerilerine ve ANKOS tarafından geliştirilen Ulusal Site Lisansı İlkelerine (TRNLS) uygunluğu araştırılmıştır. İncelenen lisans anlaşmalarındaki maddeler dünyada kabul edilen ve örnek gösterilen model lisansları ya da Türkiye’de geliştirilen ilkeleri tümüyle kapsamamaktadır. Nihai lisans anlaşmalarının her iki değerlendirmede de önerilerin ve ilkelerin yarısından azına (model lisans için %48, ilkeler için %46) uygunluk gösterdiği sonucuna ulaşılmıştır. LIBLICENSE Model Lisansı karşılaştırmasında nihai lisanslarda; veri paylaşılmaması, yetkisiz kullanımların izlenmemesi, keşif hizmeti için veri sağlanması, geçerli yasa ve yargı yerinin belirtilmesi, dezavantajlı grupların erişiminin desteklenmesi, yedek kopya için dijital kopyanın oluşturulması, arşivleme hizmetleri için alternatif düzenlemelerin geliştirilmesi konularında ya bir bilgiye ulaşılamamış ya da model lisanslara uygunluk görülmemiştir. Ayrıca bilimsel paylaşım, metin ve veri madenciliği, yazar hakları, açık erişim gibi maddelerin yerine daha temel nitelikteki anlaşma maddelerinin kurumsallaştığı ve nihai lisanslara yansıtıldığı görülmüştür. ANKOS TRNLS ilkelerinin karşılaştırılmasında da benzer sonuçlara ulaşılmış yetkili kullanıcı tanımı, yetkili kullanıcı erişimi, erişim ve kimlik doğrulama yöntemleri gibi “yetkili kullanım” alanları %85 oranında nihai lisanslarda yer almıştır. ANKOS TRNLS ilkeleri arasında yer alan lisans yükümlülüğüne ise lisans anlaşmaları %0 oranında uygunluk göstermiştir. Buna göre anlaşmazlık durumlarında Türk Hukukunun uygulanması ve Ankara Mahkemelerinin geçerli olması hiçbir yayıncı lisansında yer almamıştır. Ayrıca değerlendirmede dikkate alınan ilkelerin çoğunluğunun model lisans önerilerinden yararlanılarak oluşturulmasına rağmen yeterince kapsayıcı olmadığı ve günümüz koşullarını yansıtmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Dernek, üniversite ve ticari yayıncı lisansları arasında önemli bir fark olmamasına rağmen model lisans önerilerine en fazla uygunluk gösteren lisanslar ticari yayıncı lisansları (%49,5) olmuştur. Buna göre ticari yayıncıların kâr amaçları ve maddi kaygıları nedeniyle lisans anlaşmalarında değişiklik yapmaya yatkın oldukları düşünülmüştür. ANKOS TRNLS ilkelerine en fazla uygunluk gösteren yayıncı lisansı ise üniversite yayıncıları (%53) olmuştur. Model lisans önerilerinin daha genel, TRNLS ilkelerinde ise konsorsiyuma özel maddelerin yer alması yayıncı türündeki bu farklılığı açıklayabileceği ifade edilmiştir. Ancak her iki değerlendirmede de dernek yayıncılarının diğer yayıncı türlerine göre biraz daha katı bir tutum sergiledikleri sonucuna ulaşılmıştır. E-kaynak erişimini teşvik edecek ve lisans alanı koruyacak maddelerin daha az kurumsallaşma göstermesinde müzakere süreçlerine yaklaşımların, yayıncıların izlediği politikaların ve hukuki prosedürlerdeki zorlukların etkili olduğu belirtilmiştir. Müzakere 168 süreçlerinin iyileştirilebilmesi için mevcut lisans ilkelerinin geliştirilmesi, konsorsiyumun pazarlıklarda daha sıkı politikalar izlemesi ve lisans maddeleri üzerinde önemle durması gerekmektedir. Yasal tavsiye niteliğinde olmadan bu çalışma kapsamında oluşturulan rehber ulusal ilkelerle anlaşmalarda daha iyi müzakere şartlarının oluşması amaçlanmıştır.
Lisans anlaşmalarında geçen her bir konu alanı için yapılan açıklamaları ifade eden bu ilkelerle farkındalık oluşturularak kütüphanecilerin kolaylıkla süreçleri yönetebileceği düşünülmektedir. Konsorsiyumun gücüyle lisans anlaşmalarında kurumsallaşması beklenen bu ilkelerin hukuki bir yapıya dayandırılması ve yasalarla desteklenmesi gerektiği önerilmektedir.
Description
Keywords
E-kaynaklar, Lisans anlaşmaları, Model lisanslar, ANKOS TRNLS İlkeleri, E-resources, License agreements, Model licenses, ANKOS TRNLS Principles