Neoliberal özne inşasının ortaöğretim kurumlarındaki gerçekleşme sürecine ilişkin beşerî sermaye söylemlerine dayalı bir çözümleme

Abstract

Birçok kamusal hizmetin serbest piyasa koşulları altında sunulmasını öngören neoliberalizm esnek, uyarlanabilir ve rekabetçi bir özneyi varsaymakla birlikte özneye ilişkin söylemlerini beşerî sermaye anlayışıyla şekillendirmektedir. Bu bağlamdan hareketle bu araştırmanın amacı, neoliberal öznelliklerin ortaöğretim kurumlarında nasıl inşa edildiklerinin beşerî sermaye söylemi bağlamında çözümlenmesidir. Bu amaçtan hareketle araştırma, nitel araştırma desenlerinden durum çalışması desenine uygun olarak tasarlanmıştır. Bu çalışmada da araştırılmak istenen olguyu ortaya koyacak en uygun örnekleme yaklaşımının tipik örnekleme olduğu düşünülmüştür. Bu bağlamda İstanbul ilinde faaliyet gösteren kamuya bağlı bir Anadolu lisesi ve bir meslek lisesi tipik durumlar olarak tercih edilmiştir. Durum çalışmaları, araştırılmak istenen olguya ilişkin bütünlüklü bir kavrayışı gerekli kıldığından, her iki okuldaki öğrenciler, öğretmenler ve okul yöneticileri çalışma grubuna dahil edilmiştir. Sonuç olarak çalışma grubu, 37'si öğrenci, 17'si de öğretmen ve okul yöneticisi olmak üzere toplam 54 katılımcıdan meydana gelmiştir. Araştırma verilerini oluşturmak için hem öğrenci hem de öğretmen ve yönetici katılımcılar ile gerçekleştirilen derinlemesine görüşmelerin yanı sıra odak grup görüşmeleri gerçekleştirilmiştir. Ayrıca, araştırmacının aldığı alan notları ve katılımcı olmayan gözlemler de araştırma verilerine dahil edilmiştir. Oluşturulan verinin analizi için ise içerik analizi tekniğine başvurulmuş ve analiz sürecinde MAXQDA programından yararlanılmıştır. Bu kapsamda yazılı hale getirilen veriler kodlanmış; elde edilen kodlar ise anlamlı bir örüntü oluşturacak şekilde alt tema ve temalarda bir araya getirilerek örnek katılımcı ifadeleriyle sunulmuştur. Yürütülen içerik analizi sonucunda ise 3 ana tema elde edilmiştir. Bu temalar, 'Öznelliğin Varoluş Koşulları', 'Kendilik Kaygısı ve Kendilik Pratikleri' ve 'Eğitim ve Öznellik' başlıkları ile tanımlanmıştır. Elde edilen sonuçlara göre katılımcılar, neoliberalizmin karakteristiği sayılabilecek güvencesizliği ve rekabeti deneyimlemektedirler. Katılımcıların öznelliklerini, neoliberal bireyin varoluş koşullarını oluşturan güvencesizlik altında rekabet normunu içselleştirmiş bir biçimde inşa etmeye çalıştıkları görülmüştür. Sonuç olarak katılımcılar, kendi yaşamlarını bir girişim olarak ele alıp, beşerî sermaye yatırımlarını kendilerine en fazla faydayı sağlayacak şekilde gerçekleştirmeye çalışmaktadırlar. Ortaöğretim kurumlarında öğrenciler, rekabetin ve güvencesizliğin şekillendirdiği yaşamlarında öznelliklerini, neoliberal yönetimselliğin varsaydığı birey kavramsallaştırmasına uygun bir biçimde inşa etmeye çalışmaktadırlar.