Osmanlılarda sayılar teorisi ve Mehmet Nadir
Özet
Osmanlı'da 18. yüzyıldan itibaren tercüme ve telif yoluyla gelişen modern matematik konuları üzerine pek çok çalışma yapılmış, fakat sayılar teorisi hakkında hemen hemen hiçbir araştırma yapılmamıştır. Bu tez çalışmasında genel bir Osmanlı sayılar teorisi tarihi oluşturabilmek amacıyla, tespit edilebilen tüm sayılar teorisi çalışmaları incelenmiş ve ayrıntılı değerlendirmeleri yapılmıştır. Araştırmaya dâhil edilen eserler belirlenirken müstakil olarak yazılmış ve adında sayılar teorisi geçen kitaplar seçilmiştir. Bu şekilde, tamamı 19. ve 20. yüzyılda yazılmış olan 12 kitap tespit edilmiştir. 1880-1926 yılları arasında yayınlanmış olan 12 eserden iki tanesi hariç, diğerleri ortaokul matematik kitabı düzeyindedir ve aritmetik kitabının ötesine pek fazla geçememiştir. Mustafa Salim'in 1908 tarihli Hesâb-ı Nazarî Mesaili kitabı ve Mehmet Nadir'in 1926 tarihli Hesâb-ı Nazarî kitabı ise tam anlamıyla müstakil sayılar teorisi kitaplarıdır. Mustafa Salim'in Hesâb-ı Nazarî Mesaili kitabı, sayılar teorisi alanındaki modern bilgilere ilk kez rastlanması açısından oldukça önemlidir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla, Osmanlı'ya modern sayılar teorisi kavramlarının girişini sağlayan kişi Mustafa Salim olmuştur. Fakat Mustafa Salim'in kitabı da çok sistematik bir şekilde yazılmadığından, önemli görülen teorem ve kurallar düzensiz bir şekilde verilmiş, birçok sayılar teorisi konusu eksik bırakılmıştır. Mehmet Nadir'in Hesâb-ı Nazarî adlı kitabı ise o kadar kapsamlı ve modern bir şekilde kaleme alınmıştırki günümüzde bile Sayılar Teorisine Giriş derslerinde kullanılabilir. Nadir, uluslararası matematik araştırmaları yazınında adı geçen ilk Türk matematikçisidir. Matematik alanındaki çalışmalarının tamamı sayılar teorisi hakkındadır ve ulusal ve uluslararası pek çok yayın yapmıştır. Bu yayınlarından bazılarında Batı'da bilinen sayılar teorisi konularının Osmanlı'ya aktarılmasını sağlamış, bazılarında ise kendi buluşları ve çözümleri ile alana orijinal katkılar yapmıştır. Nadir'in sayılar teorisine katkıları göz önünde bulundurularak İstanbul Darülfünun Fen Fakültesi Mecmuası'nda yayınlanan makaleleri ve L'Intermédiaire des Mathématiciens dergisinde yayınlanan soru ve cevapları da tez kapsamına dâhil edilmiştir. Nadir, Batı'daki son dönem sayılar teorisi çalışmalarının birçoğundan haberdar olacak kadar alana hâkim, uluslararası bir matematik topluluğu ile etkileşim halinde ve alana orijinal katkılar sağlayabilecek düzeyde önemli bir matematikçimizdir. Osmanlı topraklarında sayılar teorisi ile ilgilenen kendisinden başka hemen hemen hiçkimse olmamasına rağmen, matematiğin hatta bilimin diğer dallarında Osmanlı ile Batı arasında açılan farkı, sayılar teorisi için, tek başına kapatmayı başarmıştır.