Ebü'l-Kâsım el-Müeddib'in dilciliği ve metodoloji açısından deḳâiḳu't-taṣrîf adlı eseri

Abstract

Bu çalışma, 4./10. yüzyılda yaşamış bir dilci olan Ebü'l-Kâsım b. Muhammed b. Saîd el-Müeddib'in sarf ilmi hakkında yazmış olduğu ve Deḳâiḳu't-taṣrîf adını verdiği eserini konu edinmiştir. Hakkında malumatın oldukça sınırlı olduğu müellif ve eserinin varlığından, asırlarca haberdar olunamamıştır. Eserin gün yüzüne çıkarılarak yayınlanmasının üzerinden çeyrek yüzyıldan fazla zaman geçmiş olmasına rağmen Arap dünyasında yapılan sınırlı çalışmalar hariç, eser üzerinde kayda değer bir araştırmanın yapılmadığı görülmektedir. Yine kitabın bilinen tek yazma nüshası Türkiye'de bulunmasına karşın, bugüne kadar hakkında Türkçe bir çalışma da kaleme alınmamıştır. Bu çalışma, el-Müeddib ve eserinin tanınması noktasında ortaya çıkan boşluğu dolduracağı düşüncesiyle kaleme alınmıştır. İsminden de anlaşılacağı üzere bir sarf kitabı olan eser, sarf ilim dalına ait kıymetli bilgilerin yanında, leksikolojik ve fonetik alanda da özgün bilgiler içermekte ve kendine özgü bir terminoloji ve morfolojik tasnif modeli önermektedir. Eserde Arap dilinin kelime yapısına ait birçok probleme yer verilmiştir. Eser, dil bilgisi ve yapı bilimine ait kuralların tespit ve ispatı için ortaya konulan delillerin zenginliği ile dikkati çekmektedir. Müellif, eserine konu edindiği dilsel problemlerin çözümünde, kendi dönemine kadar oluşmuş müktesebattan önemli ölçüde yararlanmıştır. Çoğu dilci gibi müellif de kuralların belirlenmesinde istişhâda özel bir önem vermiştir. Şiir, Kur'an ve kıraatler, emsâl ve lehçeler sıklıkla başvurduğu ihticâc kaynaklarıdır. Bunların yanında kıyas ve birtakım mantıksal çıkarımlar gibi dönemin diğer bilim dallarında da kullanılan aklî istidlâl yöntemlerini de kullanmıştır. Müellif, kendisinden önceki dilcilerin metot ve teori açısından ortaya koydukları birikimi önemsemekle birlikte, şâhid gösterme kurallarına her zaman bağlı kalmamıştır. Dil kurallarının tespit ve ispatında müvelled şairlerin şiirini kullanması ve kime ait olduğu bilinmeyen şiirlerle istişhâdı gibi hususlar müellifin, dilciler tarafından çoğunlukla kabul görmüş semâ ve nakil kurallarına yaklaşımındaki metot farklılığını ortaya koymaktadır. Müellifin, Arap dilinin kelime yapısına yaklaşımının birçok yönden özgün karakterde olduğunu söylemek mümkündür. Bu husus özellikle onun, tasnif metodunda ve dil açısından zaman kavramına yaklaşımında kendini göstermektedir. Müellifin tasnifine göre mâzi fiil, zamana delaleti yönünden nas, mümessil ve râhin olarak üçe, muzâri fiili ise nas ve mümessil olarak ikiye ayrılır. el-Müeddib'in, kök harflerine göre fiili sahîh, sakîm ve mehmȗz olarak üçe taksim ederek mehmȗz fiili, sahîhin kapsamında değerlendirmeyip, ayrı bir grup olarak ele almasıyla geleneksel yaklaşımdan ayrılır. Ayrıca müellifin, her üç fiili de kendi içinde birçok kısımlara ayırması ve her birini farklı kavramlarla ifade etmesi onun, özgün tasnif yöntemini gösteren başka bir yönüdür. Müellifin yüzü aşkın özgün gramer terimi kullanması, terminoloji açısından eserin zenginliği gösterir niteliktedir.