İbn Sînâ'da tümeller ve Gazzâlî'nin eleştirileri
Özet
Tümel, felsefede üzerinde en çok söz söylenen kavramlardan biridir. Çünkü tümel, varlık, mahiyet, suret, kategoriler gibi metafiziğin temel kavramları, yüklem, zatî, arazî, üzerine, içinde gibi mantığın temel kavramları ve ilim, marifet, hakikat, zan, hayal, zan, burhan gibi nefs ilminin temel meseleleriyle sıkı bir ilişkiye sahiptir. Bu çalışmada; İbn Sînâ'nın felsefi sisteminde tümeller, Gazzâlî'nin İbn Sînâ'nın tümellere dair görüşlerini alımlayışı, Gazzâlî'nin tümeller bağlamında İbn Sînâ'ya yönelttiği eleştirileri ve bu eleştirilerin İbn Sînâ'nın felsefi sistemine nispetle değeri incelenmektedir. İbn Sînâ'ya göre varlığı var olmak bakımından inceleyen metafiziğin ana sorunlarından biri tümeldir. Tümel, varlığa herhangi bir şart olmaksızın ve ona özgü arazlardan biridir. Varlığın bilgiyi öncelediğinden hareketle tümeli üçlü tasnifleyen İbn Sînâ'nın bu taksimden maksadı; tümelin varlığa, varlıktan bilgiye, bilgiden bilgi imkanına zemin hazırlamaktır. Gazzâlî ise tümeli varlığa zihinde konu olması bakımından araz olanlardan biri olarak kabul eder. Ona göre varlık zatında tikel-tekildir. Tümel vesileci nedensellik zincirinde insanın bilme kuvvesinin faaliyetlerinden biridir. İbn Sînâ ile Gazzâlî'nin tümellere dair iki farklı görüşe sahip olduğu aşikardır. Gazzâlî'nin İbn Sînâ'yı alımlayışı da bu zemindedir. O, İbn Sînâ'ya tümeller bağlamında yönelttiği eleştirileri spekülatif teoloji zemininde inşa eder. O halde tümelin İbn Sînâ'daki metafizik konumu bilgiye indirgenmiş ve zihnin ürünü olan yapay bir hale büründürülmüştür. Nihayetinde İbn Sînâ'nın metafiziğinin burhani olmaktan uzak olduğunu iddia eden Gazzâlî'nin İbn Sînâ'ya tümeller bağlamında yönelttiği eleştiriler, spekülatif temeller üzerine inşa edilmesinin yanı sıra argüman düzeyinde cedelî bir hüviyet arz etmektedir. Anahtar Kelimeler: tümel, metafizik, teoloji, araz, bilgi.