Türkçede uzamsal dilin konumlanış açısından incelenmesi
Özet
Bu çalışmada anadili Türkçe olan yetişkin bireylerin kullandıkları uzamsal dil, konumlanış aktaran uzamsal terimler ve uzamsal referans çerçeveleri açısından sınırlı bir setten yapılan üretim görevleri aracılığıyla incelenmiştir. 17 – 30 yaşları arasındaki 40 kadın ve 40 erkek olmak üzere 80 katılımcıdan dört üretim görevinde konumlananın konumlayana göre konumlanışını içeren 142 tümceyi tamamlamaları istenmiştir. Konumlanan ve konumlayan olan nesnelerin değişen pozisyonlarının önceden belirlenerek katılımcılara verildiği dört üretim görevinden birincisinde konumlanan bir daire, konumlayan bir karedir; ikincisinde konumlanan bir kuş ya da bir balık, konumlayan ise bir kayıktır; üçüncüsünde konumlanan bir top, konumlayan ise yan duran bir adamdır; dördüncüsünde konumlanan bir top, konumlayan ise bir giysi dolabıdır. Elde edilen veriler öncelikle uzamsal dilin bellekteki görünümlerini sunmak amacıyla uzamsal referans çerçeveleri açısından ele alınmıştır. Levinson (1996; 2003) tarafından diller için belirlenen üç uzamsal referans çerçevesinden birinci, ikinci ve dördüncü görevde ağırlıklı olarak göreli referans çerçevesi tercih edilirken üçüncü görevde ağırlıklı olarak içsel referans çerçevesi tercih edilmiştir. Bu bulgular ışığında Türkçede konumlanış aktarırken hem göreli hem de içsel referans çerçevesinin tercih edildiği saptanırken mutlak referans çerçevesi kullanımına ilişkin herhangi bir bulguya erişilememiştir. Elde edilen veriler daha sonra uzamsal dilin dilsel görünümlerini sunmak amacıyla uzamsal terimler açısından ele alınmıştır. Uzamsal terim seçimleri konumlananın konumlayana göre bulunduğu eksene ya da eksenlerin arakesitlerine göre farklılık göstermiştir. Konumlanış ilişkisini aktarmak için dikey eksende üst ve alt; yatay eksende sağ, sol ve yan; ön eksende ön ve arka; bu eksenlerin arakesitinde ise çapraz biriminin sıklıkla kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu çalışmanın sonucunda Türkçede uzamsal dilde konumlanış aktarılırken göreli ve içsel referans çerçevelerinin tercih edildiği ve bu referans çerçevelerine bağlı olarak sıklıkla altında, üstünde, sağında, solunda, önünde, arkasında, sağ yanında, sol yanında, sağ üstünde, sol üstünde, sağ altında, sol atında,