Cüveynî'nin kıyâs anlayışı
Özet
el-Cuveynî, "mana"ya en çok önem veren usûlcülerin başında gelmektedir. Ona göre usûlün "mana"yla ilintili yönünü temsîl eden başlıca delil, kıyâstır. el-Cuveynî, kıyâsla amel etmenin "aklen" câiz; "seman" vâcip olduğunu düşünür. O, "Sahâbe icmâı"nı, kıyâsın kaynak değerini temellendiren en kuvvetli delil olarak görmektedir. el-Cuveynî'ye göre münâsebe(t), kıyâsta manayı/illeti tespit eden en fonksiyonel yöntemdir. Ona göre muteber bir talîl için şu beş şartın gerçekleşmesi gerekir: 1. Asıldan illet olmaya elverişli birtakım "mana"ların istinbât edilmesi. 2. "Mana"ların, "zann-ı gâlib"le elde edilmesi. 3. "Mana"ların, aslın hükmüne münâsib olması. 4. Hükme münâsib olan bu "mana"nın iptâl edici sebeplerden/itirâzlardan sâlim olması. 5. Münâsib "mana"nın usûlu'ş-şerîaya uygun olması ve bununla çelişmemesi gerekir. el-Cuveynî maslahat, hikmet, makâsidu'ş-şerîa gibi konuları kıyâs bölümünde zikreder. O, münâsebeyi maslahat, hikmet ve makâsidu'ş-şerîayla özdeşleştirir. Ona göre bu kavramların ortak paydası, "münâsib mana" temelli olmalarıdır. el-Cuveynî, münâsib manayı, -maslahatı/hikmeti/makâsidu'ş-şerîayı- zarûrî, hâcî ve tahsînî maslahatlar şeklinde kategorize eden, bunlara ilâveten "bedenî ibâdetler" kategorisini kurgulayan ve bu konuları detaylı olarak ele alan ilk usûlcüdür. Keza, zarûriyyât kategorisine yaptığı atıflarla, müteâkiben öğrencisi el-Ğazâlî'nin sistematize ettiği "din", "can, "akıl", "nesil" ve "mal" şeklindeki "beş küllî/zarûrî mana" formülasyonunun gelişimine öncülük etmiştir. el-Cuveynî, münâsib mananın, -maslahatın/hikmetin/makâsidu'ş-şerîanın-usûlü'ş-şerîaya uygun olmasının gerekliliği üzerinde ısrarla durur. O, geliştirdiği "usûlu'ş-şerîaya uygunluk" formülü sâyesinde kontrollü ve ölçülü bir münâsib mana, -maslahat/hikmet/makâsidu'ş-şerîa- anlayışı inşâ etmiş ve hukûkun nizâmını/istikrârını/emniyetini sağlamıştır.