Kur’an’a göre insan iradesini olumsuz yönde etkileyen faktörler
Özet
Temel anlamı seçme ve tercih etme olan irade olgusu, psikoloji, sosyal psikoloji,
felsefe ve kelamın ortak konularından birisidir. Ancak, insanın iyilik varken niçin
kötülüğü tercih ettiği; irade ve davranışını etkileyen etkenlerin neler olduğu sorusunu
cevaplamak için disiplinler arası ve bütüncül bir yaklaşım gereklidir. Bu nedenle bu
çalışmada irade ve davranışı konu edinen bu alanlardan faydalanmakla birlikte; insanın
kitabı olan ve insanı en iyi bilenin, onu yaratan olduğu ilkesini koyan Kur’an’ın
ayetlerinden yola çıkılmıştır.
İnsan irade ve davranışı, tek bir disiplin, yaklaşım, teori, sebep ve etkenle
açıklanamayacak kadar karmaşıktır. İrade söz konusu olduğunda, ihtimal ilkesi devreye
girmekte; arka planda çeşitli sebep ve etkenler rol oynamaktadır. Bunların etki ve gücü
insandan insana değiştiği gibi aynı insanda değişik zaman ve durumlarda değişkenlik
arz etmektedir. İnsan, çeşitli iç ve dış faktörlerin etkisiyle iyilik yapıyorum zannıyla
kötülük yapmakta; bazen de hiç farkında olmadan akıl ve iradesini bu etkenlerin
egemenliğine verebilmektedir. Hayat yolculuğunda insana rehberlik etmekte olan
Kur’an; onurunu koruması, özgür bir iradeye sahip olması ve tutsaklığa düşmemesi için
gerekli bilgi, bilinç ve eğitimi vermektedir.
Çalışmada insan iradesini etkileyen etkenler, öncelikle bireysel ve toplumsal
etkenler olarak iki ana bölüme ayrılmıştır. Bireysel etkenler bölümünde, insanın
bireysel yönünün unsurları olan zihin, duygu, inanç, davranış, ahlak, tavır-tutum,
karakter-kişilik boyutları ile insanın mal ile ilişkisi sonucu geliştirdiği özellikleri ayrı
ayrı başlıklar altında ele alınmıştır. Sosyal etkenler bölümünde ise insanın bu yönünü
oluşturan aile, çevre, grup, eğitim, kültür, siyaset, ekonomi ve gelenek etkenleri
işlenmiştir. İnsanın varlık ve hayat bütünlüğünün hiçbir unsuru dışarıda bırakılmamaya;
bütüncül ve kapsayıcı açıklamalar getirilmeye çalışılmıştır.