Gebze-Orhangazi-İzmir Otoyolu (İzmit Körfez Geçişi ve Bağlantı Yolları Dahil) Projesi örneği çerçevesinde Yap-İşlet-Devret modeli ile karayolu proje geliştirme ve işletme modelinin değerlendirilmesi

Abstract

Ulaştırma gibi büyük altyapı yatırımlarının gerçekleştirilmesi, yüksek teknoloji ile önemli finansal kaynak birikimini gerektirmektedir. Türkiye gibi gelişmekte olan ülkeler için bu yatırımların gerçekleştirilmesi, belirtilen imkânların kısıtlı olması nedeni ile alternatif kaynak arayışlarını gündeme getirmiştir. Yap-İşlet-Devret (YİD) modeli de belirtilen güçlüklere yönelik olarak geliştirilen ve merkezi ve yerel yönetimler tarafından 1980 sonrasında yaygın olarak kullanılan bir proje finansmanı yöntemi olmuştur. YİD modelinde; yatırımlarda özel kesimin payının artırılması, kamu finansman yükünün hafifletilmesi ve hizmet sunumunda etkinliğin artırılması hedeflenmektedir. Önemli ulaştırma ve enerji yatırımlarında uygulama alanı bulan YİD modeli, son yıllarda Karayolları Genel Müdürlüğü tarafından karayolu yapımı ve işletmesinde de kullanılan bir finansmanı yöntemidir. Bu çalışmada öncelikle Türkiye’de karayolu yatırım ve finansmanı bakımından YİD modelinin yasal altyapısı ve uygulama olanakları incelenmiştir. Çalışmada, örnek olarak seçilen Gebze – Orhangazi - İzmir Otoyolu (İzmit Körfez Geçişi ve Bağlantı Yolları Dâhil) Projesi kapsamında otoyol projelerinin finansmanı açısından YİD modelinin uygulanabilirliği, sorunları ve çözüm önerileri ortaya konulmuştur. İncelenen projenin güzergâhı toplam 433 km uzunluğunda olup, projenin ihalesinde en uygun teklif 22 yıl 4 ay (7 yıl yapım + 15 yıl 4 ay işletme) olarak seçilmiştir. Gerek ilgili kamu kurumu ve ihale komisyonları, gerekse istekliler tarafından sunulan ihale süreci ve teklife esas proje geliştirme ve proje değerleme (fizibilite) çalışmasının kapsamlı ve tekniğine uygun olarak uluslararası standartlarda yapılması, karar verme sürecinin kolaylaştırması nedeni ile özel önem taşımaktadır. Ancak birçok projede; tekniği ve uluslararası standartlara uygun proje fizibilite çalışmasının olmaması nedeni ile projenin ömrü ve işletme süresi, garanti araç sayısı ve kamu garantisinin verilmesi konuları paydaşlarca sürekli tartışma konusu yapılmaktadır. Sonuç olarak, büyük ölçüde sabit sermaye yatırımı ve teknoloji gerektiren, sosyal ve ekonomik etkileri olan karayolları gibi altyapı yatırımlarının YİD modeli ile finanse edilmesi ve yürütülmesini kolaylaştırmak için hem özel sektör, hem de kamu kurum ve kuruluşlarında; arazi edinimi ve kamulaştırma, taşınmaz ve sözleşme hukuku, proje finansmanı, proje geliştirme ve proje değerlemesi, proje ve yapım yönetimi ile varlık ve yatırım yönetimi alanlarında bilgi birikimi ve uluslararası standartları özümsemiş olan üniversitelerin gayrimenkul geliştirme ve yönetimi bölümlerinin lisans ve lisansüstü programlarından mezun olan uzmanların istihdam edilmesi zorunlu görülmektedir. Bu yolla YİD modeli kullanılarak yapılan projelerin mali ve ekonomik sürdürülebilirliği ve kamu kaynaklarının etkin ve verimli kullanılmasına katkı yapılması mümkün olacaktır.