İmar hakları transferi ve uygulama olanakları: teorik ilkeler ve uygulama yönlerinden Van ili örneğinin değerlendirilmesi

Abstract

Yaklaşık 430 kilometrelik Van Gölü Havzası’nda olağan koşullarda, suyun kara parçasına değdiği noktanın kotu “1650 m” iken, 1995 yılında yaşanan aşırı yağış sonrasında su seviyesi 1655 m kotuna kadar yükselmiştir. Göl suyunda meydana gelen aşırı yükselme, kent merkezinin kıyıya denk gelen kısımları başta olmak üzere birçok yerleşim yerinde can ve mal kaybına sebep olmuştur. Yaşanan doğal afet sonrasında 24.06.1995 tarihinde Van Gölü çevresinde 1655 metre kotu altında kalan alan afete maruz bölge olarak ilan edilmiştir. Ancak 1995 yılından günümüze değin söz konusu afete maruz bölgede gerek kaynak yetersizliği, gerekse mevzuat ve kurumlar arası işbirliğinin eksikliğinden dolayı, yeni afetlerin olması durumunda yaşanabilecek can ve mal kayıplarının önüne geçilebilmesi için önemli çalışmanın yapılamadığı görülmektedir. Güncel mevzuat ile ABD ve Avrupa’daki uygulamalar dikkate alındığı zaman Van Gölü Havzası boyunca belirlenmiş olan afete maruz bölge içinde seçilen pilot bölgede mali yükün fazlalığı ile hızlı ve kısa sürede kamulaştırma yapmanın güçlüğü nedeni ile imar hakkının transfer ile 1655 m kotunun altındaki yerleşimlerin boşaltılması ve kamuya terk edilmesi olanakları detaylı olarak irdelenmiştir. Bu çerçevede afete maruz alanlara yönelik politika ve çözüm önerileri geliştirebilmek için afete maruz alandan etkilenen 42 taşınmaz maliki ile anket çalışması yapılmış ve aynı zamanda alana ilişkin mülkiyet, kadastro ve imar planları birlikte değerlendirilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre maliklerin kendi tercihleri ile afete maruz bölgede çoğunlukla (%52) bir uygulama yapması eğiliminde olmadıkları ve 1655 m kotunun altında kalan parsellerin imar haklarının transferi için maliklerin bulundukları bölgeden başka alanlara tahliyesi konu olduğunda “ikinci bir göçü kaldıramayacakları” yönünde görüş beyan ettikleri ortaya çıkmaktadır. Çalışmanın bir diğer önemli sonucu ise katılımcıların çoğunluğunun (%57) imar haklarının başka bir yere aktarılması ve yeni yere yerleşmeleri durumunda maddi ve sosyal durumlarının şimdikinden daha kötü olacağını beyan etmeleridir. Taşınmaz maliklerinin afete maruz bölge dışında iskan edilmesinin istenmesi halinde; projeye katılım oranın % 50’ler dolayında olacağı ve projeye katılmak istemeyenlerin taşınmazlarının kamulaştırılması ve söz konusu alanın açık-yeşil alan ve rekreasyon alanı olarak değerlendirilmesi zorunlu olacaktır. Afete maruz bölgede yapılacak bir uygulamada maliklerin mevcut taşınmazlarına karşılık tercihleri ile ilgili olarak; taşınmaz karşılığında belirlenen bedelin nakit olarak ödenmesini isteyenlerin imar hakkı sertifikasını güvenceye alacak kurum olarak öncelikle banka ve bakanlığı tercih ettikleri ve imar haklarının başka alana transferi veya sınırlı ayni hakların tesisi gibi hâlihazırda belediyelerin yetkisinde olan imara dayalı işlemlerde ise imar hakkı sertifikasını güvenceye alacak kurum olarak daha çok belediyeyi tercih ettikleri saptanmıştır. Olası bir afet durumunda meydana gelebilecek can ve mal kayıplarının önlenebilmesi için afete maruz bölgenin özel mülkiyetten arındırılması gerektiği gerçeğinden hareketle söz konusu bölgede ikamet edenlerin duyarlılıkları dikkate alınarak maddi kayıpların asgari düzeye çekilmesi, programın sosyal ayağının bulunması ve proje uygulama süreçlerine ilişkin izleme ve değerlendirme sisteminin geliştirilmesi zorunlu görülmektedir. Buna ilave olarak projenin olası olumsuz etkisinin asgari düzeye çekilebilmesi için afete maruz bölgenin büyüklüğü de dikkate alınarak etaplar halinde planlama ve uygulama yapılması, kurumlar arası işbirliğinin iyileştirilmesi, uzun vadeli çözüm sağlayacak politikaların tespiti ve buna göre uygulamaların yapılması ile geliştirilen politikaların uygulanabilmesi için güçlü yasal düzenlemelerin yapılması ve hatta merkezi idare ile yerel idarelerin proje ortaklığı tesis etmeleri gerektiği vurgulanmalıdır