SSCB DÖNEMİNDE AZERBAYCAN’DA DİL PLÂNLAMASI
No Thumbnail Available
Files
Date
2005
Authors
Journal Title
Journal ISSN
Volume Title
Publisher
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI
Abstract
Tezin konusu SSCB döneminde merkezî dil, kültür ve eğitim politikaları temelinde Azerbaycan Birlik Cumhuriyeti'ndeki 'dil plânlaması' çalışmalarıdır. Tezin ana konusuna geçmeden önce, Birinci Bölümünde Avrupa'da ve ABD'de araştırılan dil plânlaması teorisi ile ilgili kaynaklardan (Cooper, Fishman, Ferguson vb) yararlanılarak dil plânlamasının ne olduğunu, nasıl ortaya çıktığını, hangi yöntemlerle, hangi amaçlarla uygulandığı, dil plânlaması görünümü, dil plânlamasında görüşler ve dünyanın bir çok ülkesinde uygulanan plânlama örnekleri üzerinde duruldu; Tez konusunu yakından ilgilendiren konum plânlaması ve bütünce plânlamasının fonksiyonları maddeler hâlinde ortaya kondu. Sosyalist ideolojisinin temel taşı olan Marksizm-Leninizmden bahsedilerek başlayan İkinci Bölümde Lenin'in milliyetler prensibi, millî meselede dil siyaseti, Müslümanlara Beyannamesi, Stalin'in millî meseleye bakışı, Stalin'in dil hakkındaki fikirleri, tezleri yer almıştır. Stalin döneminden sonra başlayan Xruşşov dönemi siyaseti, Brejnev'in durgunluk dönemi ve en nihayet SSCB'nin dağılmasında katkıları olan Gorbaçov dönemi millî mesele ve dil meselesi, yeniden yapılanma ve açıklık siyaseti ile yapılan değişiklikler anlatılmıştır. SSCB döneminin millî mesele ve dille ilgili parti kurultayları kararları, parti programları, 1924-1977 yılları arasında çıkarılan anayasalardaki dil ve millî dillere verilen haklar incelenmiş ve tez konusu açısından değerlendirilmeye çalışılmıştır. Tezin Üçüncü Bölümünde SSCB dönemi Azerbaycan SSC'nin dil ve millî meseleler durumu incelenmeden önce, daha eskiye dönerek Çarlık dönemi Azerbaycan Türkçesinin durumu ana hatlarıyla belirlenmiştir. Bu dönem 1820'lerden başlayarak, Azerbaycan'ın ilk dilcisi Bakıhanov'un dil hakkındaki düşünceleri, eserleri, Azerbaycan'ın ilk profesörü Mirze Kazım Bey'in temelini attığı Kazan Üniversitesindeki ilk Şarkiyat fakültesi ve buradaki dille ilgili faaliyeti, Azerbaycan Türkçesinin araştırılması tarihinde büyük emeği olan Mirza Feteli Ahundov'un alfabe projesi, Azerbaycan Türkçesinin sadeleşmesi yolunda yapmış olduğu mücadeleleri, Azerbaycan'da ilk basın faaliyeti ve ilk basın organının kurucusu Hasan Bey Zerdabi ve 'Ekinçi' gazetesinde yayınlanan dil meseleleri tez konusu bakımından incelendi. Kafkasya Müslümanları Öğretmenler Kurultayı ve buradaki dil meseleleri, Memmedguluzade'nin 'Molla Nesreddin'indeki dönemin dil meselelerini hicivli dille anlatışı incelenmeye ve Azerbaycan Türkçesine yaklaşım değerlendirilmeye çalışıldı. Çalışmanın Dördüncü Bölümünde Azerbaycan tarihinde kısa bir dönem faaliyet göstermiş olan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti dönemi incelenmiştir. 1918-1920 yılları arasında faaliyet göstermiş olan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Çarlık esaretinden kurtulmuş halkın alfabesini, dilini, eğitimini, kültürünü değiştirmeye çalışmıştır. Bu bölümde Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin önderi Resulzade'nin edebî ve entellektüel faaliyeti, dil hakkındaki düşünceleri, mücadeleleri de anlatılmıştır. SSCB döneminde Azerbaycan'daki dil plânlaması konusu Beşinci Bölümde yer almaktadır. Bu bölümde SSCB dönemi Azerbaycan SSC'de uygulanan dil plânlaması uygulamaları tezin Birinci Bölümünde yer alan teorik çerçeveye dayanarak adım adım değerlendirilmeye ve incelenmeye çalışıldı. 1920-1991 yılları arasındaki faaliyetleri kapsayan bu bölüm Azerbaycan SSC'deki merkeziyetçi dil politikasını, milliyetler meselesini, Azerbaycan SSC anayasasındaki, kanunlarındaki dil maddelerini, Yazarlar kurultaylarındakı, KP kurultaylarındaki dil meseleleri ile alınan kararları da değerlendirmeye almıştır. Bu bölümde konum plânlaması fonksiyonları açısından Azerbaycan Türkçesinin durumu araştırılmaya çalışılmış; bütünce planlâması açısından da alfabe, imlâ, sözcükleştirme, terminoloji çalışmaları ve dil meseleleri ile ilgili düzenlenen toplantı kararları incelenmiştir.