GELENEKSEL
KATALOGLAMADAN ELEKTRONİK ORTAMDAKİ BİLGİNİN ORGANİSAZYONU GEÇİŞ
Özet
Bilgisayar teknolojisinin gelişimiyle, katalog üretiminde
yazın araçları olarak kullanılan bilgisayarlar, kütüphane kataloglarının
üzerinde oluşturulduğu ve hizmete sunulduğu araçlar haline geldiler.
Internet'in gündelik ve akademik yaşamımızın vazgeçilmezlerinden biri
olmasından sonra elektronik ortamdaki bilgi kaynaklarının organize edilmesi
gerekliliği ortaya çıkmıştır.
Internet'deki bilgi kaynaklarının organizasyonu için MARC, Metadata gibi
çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmada
geleneksel kataloglamadan elektronik ortamdaki kataloglamayı geçişi ve
gelişmeleri incelemeye çalıştık.
With the advance in computer technologies, computers, used as literature tools in the production of catalogues, have been transformed into devices that library catalogues are created and put into service upon. After internet’s being a part of our our everyday and academic lives, the requirement for organization of information sources have been revealed. For the organizaton of information sources on internet, studies as MARC, Metadata have been performed. In this study, we tried to examine the transition and the improvement of traditional catalogues into catalogue in an electronic environment.
Anahtar Kelimeler: MARC, Metadata,Kataloglama, Bilginin Organizasyonu
Keywords: MARC, Metadata, catalogue, organization of information
GİRİŞ
Çağımız bilim ve teknoloji çağıdır.
Bu alanda kaydedilen baş döndürücü ilerlemeler yayın hayatını da etkilemiş,
bunun doğal sonucu olarak, yayın türlerinin ve yayınların sayısında “korkunç”
denilebilecek artışlar olmuştur. Üstelik, bilim ve teknoloji çalışmaları belli
ülkelerin tekelinde olmaktan çıkmıştır. Günümüzde “az gelişmiş” sayılan ülkeler
bile dev bilim ve teknik sorunları ile güreşir olmuştur. Bu ise, bir ülkede
ulaşılan bilim ve teknoloji başarılarının bütün öteki ülkelerin bilim ve teknik
adamlarına duyurulması gereğini ortaya çıkarmıştır. İşte, bir yandan sayıları
korkunç bir hızla artmakta olan yayınların bibliyografik denetimini sağlamak
mecburiyeti, bir yandan da dünyanın her yerindeki bilim adamı ve teknokratların
kendi alanlarındaki en yeni verilere bir an önce erişme yolundaki haklı
istekleri kataloglamaya yeni boyutlar kazandırmıştır. Yeni boyutlardan biri de
elektronik ortamda bilginin organizasyonudur.
Kütüphaneciler için bilginin
organizasyonu bibliyografik denetime eş değerdir. Bibliyografik denetim ise
kayıtlı bilgiye erişim için organizasyon anlamında olup, kataloglama ve
indeksleme şeklinde iki yaygın türü mevcuttur. Kataloglama mevcut koleksiyon
(dergi, kitap vd.) indeksleme ise koleksiyon içeriğine (makale vd.) erişime
yöneliktir. Web ortamında koleksiyon kavramı, genel anlamda düşünüldüğünde, çok
sayıda Web sayfalarından oluşan Web site"lerine karşılık gelmektedir. Bu
durumda dergi, kitap gibi web sayfaları, web siteleri de bibliyografik denetim
gerektiren birer bibliyografik ünite durumundadır. (Weibel, 1995; Kaynak,
2001:193).
Çağımızı bilgisayar çağı olarak da
niteleyebiliriz. Aslında, bilim ve teknolojideki baş döndürücü ilerlemeler,
insanoğlunun uzayı fethetmesi hep bu
olağanüstü aygıtın bulunuşundan sonra gerçekleşebilmiştir. Bundan dolayı
bilgisayar, çağımızın en önemli aracıdır. Toplum hayatının çok hızlı akışı
içindeki birçok alanda kullanılan bilgisayarın, kütüphane çalışmalarını da
etkilemesi tabii, hatta zorunludur. Günümüzün dünya kütüphaneciliği,
bilgisayardan, çeşitli kütüphane hizmetleri için yararlanabilmektedir. Bunlar
arasında kataloglamanın (bilginin organizasyonunun) önemli bir yeri vardır.
Bibliyografik denetlemesi yapılacak yayınların sayısındaki artış, kataloglama
işlemlerinde bilgisayardan yararlanmanın değerini daha da artırmaktadır.
Kataloglama alanındaki gelişmeler bu
alana ilişkin işlemlerin bilgisayara uygulanabilir bir biçime sokabilmektir.
Bilgisayara verilecek bilgilerin belli biçimlere sokulması ve bunlar için özel
bir bilgisayar programının kullanılması gerekir (Sefercioğlu, 1999 : 123-124).
Kütüphanelerin sahip olduğu dermeleri kataloglamak için hali
hazırda kullandığımız program ve standartlar mevcuttur. Ancak teknolojik
gelişmeler bu program ve standartlarında ihtiyaçlar doğrultusunda
geliştirilmesini zorunlu hale getirmiştir. Özellikle Web, Internet üzerindeki
kaynakların kontrolsüzce artması, bu kaynaklar için acil çözümlere gidilmesi
gerektirmiştir. Elektronik ortamda erişilebilir nitelikte pek çok değerli bilgi
vardır. Erişilebilir olması için bu kaynakların organize olması gerekmektedir.
Kaynakların organize edilmesi için günümüzde MARC ve Metadata kullanılmaktadır.
Bu çalışmada, “Manuel Kataloglamadan Bilgisayarla Kataloglamaya Geçiş: MARC,
Internetdeki Bilgi Kaynaklarının Organizasyonu, Metadata” başlıkları altında
geleneksel kataloglamadan elektronik ortamda bilginin organizasyona geçiş ve
gelişmeler irdelenmeye çalışılmıştır. Araştırmada belgesel analiz yöntemi
kullanılmıştır. Konuyla ilgili gerek basılı, gerekse elektronik ortam taranmış
ve yararlı olduğunu düşündüğümüz kaynaklar kullanılmıştır.
MANUEL
KATALOGLAMADAN BİLGİSAYARLA KATALOGLAMA GEÇİŞ : MARC
Elektronik ortamda bilginin
organizasyonuna yönelik çalışmaların ilk adımı Kongre Kütüphanesi’nin
(Library of Congress) 1966 yılında
başlattığı, kısaca MARC olarak bilinen, aygıtça okunabilir kataloglama
projesidir. Bu proje kataloglama bilgilerinin bilgisayar bantları üzerine
kaydedilmesi ve istenildiği zaman yine bu bilgilerin bilgisayar yardımı ile
geri alınması esasına dayanmaktadır.
Hazırlanan manyetik şeritlerin belirli kütüphanelere
gönderilerek onlardan görüşlerinin alınması sonucunda gerçekleşen bu girişime
MARC (Machine Readable Cataloging—Makinaca Okunabilir Kataloglama) Pilot
Projesi adı verildi. MARC’ın amacı
Kongre Kütüphanesi dermesinin tamamını bilgisayar ortamına aktarmak ve böylece
ulusal düzeyde bibliyografik denetimi gerçekleştirmekti. Pilot proje 1966 yılı
başlarında bibliyografik bilgilerin kaydedilmesi için gerekli programın
hazırlanması ile başladı. Daha önce manyetik şeritlerin gönderildiği 40
kütüphaneden 16’sı seçilerek projeye katılımları sağlandı. Bu kütüphanelerin
seçiminde, kütüphanelerin türleri ve bölgesel konumları dikkate alındı. Proje
başladıktan sekiz ay sonra MARC
kataloglama formu uygulanabilir bir düzene getirildi. Ancak bu dönemde sadece
kitapların kataloglanmasını sağlayabilmek için gerekli çalışmalar yapıldı. 1966
Şubatında Kongre Kütüphanesi yetkilileri ile pilot projede görev alan 16
kütüphanenin temsilcilerinin katıldığı toplantı yapıldı. Yapılan toplantı ve
ele alınan konuların değerlendirilmesinden sonra ortaya çıkan sonuç şu
olmuştur: MARC-1 projesi istenilen
niteliği taşımamakta, gereksinimleri tam olarak karşılayamamaktadır. Bu
toplantıdan sonra daha kapsamlı bir kataloglama formatının gerçekleştirilmesi
kararlaştırıldı. 1968’de gerçekleştirilen bu yeni formata da MARC-II denildi. MARC-II
formatı birbirinden farklı olarak kitapların yanısıra haritalar, notalar,
süreğen yayınlar ile müzik eserlerini de kapsamakta idi. MARC-II getirilen bir
başka yenilik de kullanılan karakter (Harf, rakam, noktalama işaretleri)
sayısının artırılmasıdır.
MARC-II ile ilgili çalışmalar
1970-71 yıllarında daha da belirginleşmiş ve önemli aşamalar kaydedilmiştir. Bu
aşamaların başında içerik belirteçlerinin (content designaters) kullanılması
gelmektedir. Bunlar veri kodu (tag),
gösterge (indicatör) ve alt alan kodu (sabfield code)’dur. Yapılan bu
değişiklikler MARC-2’yi sadece kayıt yapma ve gönderme aracı olmaktan çıkararak
bilgi değişim formatı haline getirmiştir. Böylece değişik bilgisayar kullanan
kütüphaneler standartlaştırılan bu formattan yararlanma olanağı bulmuşlardır
(Atılgan, 1991: 10).
MARC-II formatı 1971 yılında
Amerikan standardı, 1973 yılında da ISO-2709 kod numarasıyla uluslararası
standart olarak kabul edilmiştir. ISO-2709 standardının birinci basımı
yapılmıştır. ISO’nun yayınladığı bu standardın birinci basımı Türkçe’ye
çevrilerek TS/2783 kod numarasıyla 1977 yılında yayınlanmıştır.
Kongre Kütüphanesi “Bilgi ağı
geliştirme bürosu” 1980 yılında MARC formatını birkez daha gözden geçirdi. 1968
yılında MARC-II formatının kabul edilmesinden sonraki teknolojik gelişmeler ve
kütüphanelerarası işbirliğinde kaydedilen aşamalar MARC formatının analizini
gerektirmişti. Kongre Kütüphanesi; formatta ortaya çıkan problemleri kaydetmek
ve düzeltmek için; formatın temelini
oluşturan kuralları yeniden ele aldı. Bu gözden geçirme çalışması sonucunda
MARC formatının dayandırılacağı genel ilkelerin oluşturulmasında kayda değer
gelişmeler oldu. Sonuç olarak US/MARC formatının temelini oluşturan ilkeler
kabul edildi (Atılgan, 1991 : 11).
MARC Formatı’nın Düzeni
MARC formatı değişken alan uzunluklu
bir formattır. Bu nedenle her giriş öğesi kimlik için kodlanmalıdır. MARC
düzeni AAKK2 (Anglo-Amerikan Kataloglama Kuralları 2)’nin düzeni ile uyum
içindedir. Bu nedenle MARC formatında da, AAKK2’de olduğu gibi, eserlerin
nitelenmesinde aşağıdaki alanlar yer almaktadır.
·
Eser adı ve sorumluluk bildirimi
·
Basım alanı
·
Özel materyal belirteci
·
Yayın, dağıtım vb.
·
Fiziksel niteleme
·
Diziler
·
Notlar
·
Standart numara ve edinilebilirlik terimleri
MARC formatı standartının bu şekilde belirlenmesine karşın
günümüzde ülkeler farklı bilgi kayıt formu kullandıklarından bilgilerin
uluslararası düzeyde değişimi güç olmaktadır. Bu güçlülüğü gidermek için
IFLA’nın içerik belirleme çalışma grubu, ulusal merkezler arasındaki bilgi alışverişinin
standartlaştırılması için çalışmalar yapmaktadır (Atılgan, 1991 : 12-13).
1994-1997 yılları arasında
USMARC (United State MARC format) ve CAN/MARC (Canadian National MARC
Format) formatları uyumlaştırma çalışmaları yapılmıştır. Çalışmalar sonucunda
iki formatta bulunan alanlar birleştirilerek ve de farklı ya da gereksiz
bulunanlar kaldırılmıştır. USMARC formatlarda bulunan alanların neredeyse
tamamı alınmış, CAN/ MARC’ta bulunup
USMARC’ta bulunmayan ama gerekli olan alanlar ilave edildi. Gereksiz
bulunanlar elenmiştir. Bu girişimler sonucu özellikle elektronik ortamdaki
bilgi kaynaklarının organizasyonu için 1997 sonları ve 1998 yılı başlarında MARC 21 formatlarının özellikleri
belirlenmiş ve tanımlanmıştır. MARC 21, USMARC ve CAN/MARC formatlarının bir
devamı olarak tek bir ad altında tek bir edisyon halinde yayınlanmıştır (MARC
21, 2003 : 1).
MARC tag alanları:
0XX
Kontrol alanları
006Kayıt türü (“m”
bilgisayar dosyası (computer file))
007Fiziksel tanımlama sabit
alanı (Bilgisayar dosyaları)
008
Sabit uzunluktaki bilgi alanı
020
Uluslar arası Standart Kitap Numarası
022
Uluslar arası Standart Dergi Numarası
040
Kataloglama kaynağı
041
Dil kodu
050
Kongre Kütüphanesi konu numarası
060
Ulusal Tıp Kütüphanesi konu numarası
099
Yerel konu numarası
1XX
Temel giriş
100
Temel giriş-Kişi adı
110
Temel giriş-Kurum adı
111
Temel giriş-Toplantı adı
2XX
Başlık, edisyon, basım bilgileri
210
Kısaltılmış anahtar başlık
245
Başlık
246
Farklı başlık girişleri
250
Basım kaydı
260
Baskı alanı (Yayın yeri, yayınlayan, yayın tarihi)
3XX
Fiziksel tanımlama
310
Yayın çıkış aralığı (Yıllık, aylık vb.)
362
Yayın ilk çıkış tarihi
4XX
Seri kaydı
5XX
Notlar
505
İçindekiler kaydı
506 Ulaşım üzerine
sınırlamalar
516 Bilgisayar dosya türü
veya veri hakkında not.
6XX
Konu başlıkları
600
Kişi adına göre
610
Toplantı adı
651
Coğrafik isme göre konu başlığı
7XX
Ek girişler
700
Kişi adına göre ek giriş
710
Kurum adı
9XX
Yerel olarak tanımlanan alanlar (http:www.loc.gov/marc)
ELEKTRONİK ORTAMDAKİ BİLGİ KAYNAKLARININ STANDART BİBLİYOGRAFİK TANIMLANMASI: ISBD(ER)
ISBD (ER) bibliyografik tanımlamanın içeriğini standartlaştırmak üzere 1969 yılında Copenhagen’da IFLA Kataloglama Komitesi tarafından organize edilen kataloglama uzmanlarının uluslararası toplantısında bir çözüm olarak ortaya çıktı (Atılgan, 1987: 57).
Monografik yayınlar için
ISBD(M) ISBD (International Standart Bibliographic Description-Uluslararası
Standart Bibliyografik Tanımlama)’lerin ilkiydi. ISBD(M)’in ilk teksti 1971’de
yayınlandı. 1973 yılında bu teks ulusal bibliyografyalardan biri olarak kabul
edildi. Orjinali İngilizce teksin diğer birkaç dile çevirisiyle birlikte, tarif
için ulusal kurallar Kataloglama Komitesi tarafından yapıldı. Interactive
multimeda, görsel teknolojinin gelişimi, ınternet üzerindeki elektronik
kaynaklara uzaktan erişim, elektronik kaynakların tekrar üretimi tüm bunlar göz
önüne alındığında IFLA Kataloglama Komitesi ISBD(CF) kısaltmasını tekrar gözden
geçirmeye karar verdi. IFLA sponsorluğunda araştırma Kütüphaneleri Grubu ile
birlikte bir çalışma grubu kuruldu. Bir taslak hazırlandı ve tüm dünyaya dağıtıldı.
Kütüphane dernekleri ve ulusal kütüphanelerden gelen cevaplar ve yorumlar ile
materyali karakterize etmek için yeni bir terime ihtiyaç duyulduğu anlaşıldı.
Bu terim ise “electronic resourse” oldu ve önceki eski terim olan “computer
file”dan çok daha uygun ve yerindeydi. ISBD(ER), yayınlanan birkaç ISBD’lerden
biridir. Diğerleri:
·
Monograflar için ISBD (m)
·
Süreğenler için ISBD(s)
·
Kitap dışı materyaller için ISBD(NBM)
·
Haritalar (Kartografik) için ISBD(CM)
·
Notalar için ISBD(PM)
Tüm ISBD’ler genel ISBD(G) olarak gösterildi.
ISBD’nin birincil amacı dünya genişliğinde tanımlayıcı kataloglama sağlamaktır.
Bir bibliyografik tarifdeki elementler noktalama işaretleri ile sunulmaktadır
(http://www.ifla.org/VII/s13/pubs/isbd.htm).
INTERNETDEKİ
BİLGİ KAYNAKLARININ ORGANİZASYONU
Elektronik ortamdaki bilgilerin tanımlanması için standartlar
getirilmeye çalışıldığı bir dönemde dünya Internetle tanıştı. Bilgi erişimde
gerek bir araç gerekse kaynak olarak internet gündelik ve akademik hayatın
vazgeçilmez unsurlarından biri haline gelmiştir. Bilgi kaynağı açısından
bakıldığında, Internet'i hacmini belirlemekte zorlandığımız, sınıflaması
olmayan bir kütüphaneye benzetilebiliriz (Al ve Küçük, 2003:1). Sınıflaması
olmayan bu büyük hacimli bilgi yığınını düzenlemek ve bilgi erişimi geliştirmek
için son yıllarda kütüphaneciler, uzun
yıllardır basılı kaynakları kataloglamada kullandıkları AACR2 (Anglo-Amerikan
Cataloguing Rules, 2nd edition) ve MARC türü standart sistemleri, mevcut şekilleri
ile, eletronik kaynakları tanımlamada ve
erişimde yetersiz kaldığını düşünmeye başladı. Bu nedenle, çalışmalar bir
yandan geleneksel sistemleri elektronik kaynakları tanımlamada kullanabilecek
nitelikte yenileme, bir yandan da çeşitli disiplin ve kullanıcı gruplarının
gereksinimlerine yönelik yeni standartlar belirleme ve geliştirme çalışmalarına
yöneldi (Vellucci, 1997).
Bu çalışmalardan en göze çarpanı 1-3
Mart 1995 tarihleri arasında, OCLC ( Online Computer Library Center) ve NCSA (
National Center for Supercomputing Applications)'ın sponsorluğunda
Dublin'de kütüphaneci, arşivci, yazar,
yayıncı, yazılımcı, araştırmacı gibi farklı disiplinlerden çok sayıda
uluslararası temsilcinin katılımıyla gerçekleşen çalıştay (Workshop) olmuştur.
Bu çalıştayda "Dublin Core" ya da "DC" olarak bilinen
" Dublin Core Metadata Öge Set"i, "Belge Benzeri Nesneler"
( Document Like Objects-DLOs) olarak adlandırılan, ağ bilgi kaynaklarının
tanımlanması ve erişimi için gerekli 15 metadata öğesi belirlenmiştir. (Weibel,
1995)
Dublin
Core element setinin 15 öğesi:
1.
Başlık (Title): Kaynağın ismi
2.
Yazar/Yaratıcı
(Author/Creator): Kaynağı meydana getiren kişi ya da kişiler
3.
Konu (Subject):
Kaynağın ne ile ilgili olduğu ve konusu hakkında düşünce veren belli başlı
anahtar kelimeler
4.
Tanım
(Description): Kaynağın içeriğini tanımlamada yardımcı olması amacıyla
kullanılır
5.
Yayıncı
(Publisher): Kaynağı yayınlayan
6.
Diğer
katkıda bulunanlar (Contributor): Yazar ya da yaratıcı olarak adı
geçmeyen, ama editör, çeviren vb gibi
kaynağın içeriğine katkıda bulunan kişiler
7.
Tarih (Date):
Kaynağın yaratılış tarihi
8.
Kaynak tipi (Type):
Kaynağın türü (roman, şiir, teknik rapor, sözlük vb)
9.
Biçim (Format):
Kaynağın formatının ne olduğu (html, pdf vb)
10. Kaynak tanımlayıcı (Identifier): URL veya URN
gibi kaynak adresi ya da numarası
11. Kaynak (Source ): Elektronik kopyanın
dayandığı bilgi kaynağı
12. Dil (Language): Kaynağın hangi dilde
olduğu
13. İlişki (Relation): Bilgi kaynağının diğer
kaynaklarla ilişkisi
14. Kapsam (Coverage): Kaynağın kapsamı
15. Haklar (Rights): Telif ve kullanım
hakları ile ilgili bilgiler (Dublin
Core Initiative, 1999; Al, Küçük, 2003:5)
Görüldüğü gibi
metadata bir çok yönden kataloglamanın
bir uzantısıdır. Metadata özellikle World Wide Web üzerinde, elektronik
kaynakların daha fazla tek biçim kaynak tanımlamasını sağlanmasında bir yol
olarak önerildi. Ve bu açıdan yaklaşıldığında, onlarca yıldır katalog
kayıtlarına girmekte olduğumuz -eser adı, yazar adı, yayın tarihi, yayıncı,
konu vb.- aynı bilginin çoğunu içermektedir. Ancak,kataloglama ile benzerlik
göstermesine karşın metadata standartlarının geliştirilmesinde birkaç temel
neden bulunmaktadır: İlki, World Wide Web (Web) üzerinde elde edilebilen hızla
artan kaynaklara yönelik metadatanın kütüphaneci olmayanlar tarafından
oluşturulabilmesi için kataloglamayı basitleştirmek ( Hanlon, 2001:209). Dublin
Core'un amacı; yapıyı mümkün olduğu kadar açık ve basit yapmaktır. Konu ile
ilgili Diane Hilman, Dublin Core'u tanıtan yazısında, "Dublin Core element
seti, ağda yer alan kaynaklara erişimi sağlarken, uzman olmayanların bilgi
kaynaklarının basit tanımlayıcı künyelerini kolay ve ucuza oluşturması için
mümkün olduğu kadar basit ve sınırlı tutulmuştur" açıklamasını yapmaktadır
(Hillman, 2001).
İkinci neden ise, çok farklı belge türlerine (sadece web
sayfaları ve doküman benzeri nesnelere değil, görüntülere ve etkileşimli
kaynaklara da) ve çok farklı gruplardan gelen materyale verilebilecek standart
metadata etiketlerinin (tag) yaratılmasını sağlamıştır (Hanlon, 2001:209).
METADATA NEDİR?
Türkçe'de üst veri olarak da kullanılan metadataya ilişkin yapılan tanımlarda farklı yönlerin
vurgulandığı görülse de, literatürde en
çok karşılaşılan ve en yalın tanım "veri hakkında veri/bilgi"(data
about data) şeklindedir (Miller, 1996). Örneklemek gerekirse, bir katalog
kartında yer alan bibliyografik bilgiler tanımladığı bilgi kaynağının üst
verisidir (Al ve Küçük, 2003 : 171).
Metadata veri hakkında bilgidir. Bu nedenle bir eserin
yazarı, oluşturulduğu tarih, ilişkili çalışmalara bağlantılar vb. temel
bilgileri sağlar. Web kaynakları ya da diğer bilgi kaynakları hakkında makinece
anlaşılabilir veri olarak da tanımlanabilir (Küçük ve Al, 2001: 173).
Gail Hodge’ye göre Metadata; bir bilgi kaynağını tanımlayan
açıklayan, yerini belirten ya da yönetimini kolaylaştıran yapısallaştırılmış
bilgidir(Hodge, 2001:1). Bir başka tanımda metadata şöyle tanımlanmıştır:
Metadata, bir bilgi kaynağını tanımlayan, açıklayan, yerini bildiren ya da onun
kolayca bulunmasına, kullanılmasına ya da yönetimini sağlayan planlanmış(
yapısallaştırılmış) bilgidir (Niso, 2001:46).
Metadata Internet'in bir sonucudur. Bu nedenle Metadata
terimini Internet-çağı terimi olarak adlandırılanlar olmuştur. Michigan
Üniversitesi Özgün Kataloglama Birimi sorumlusu Judith Ahronheim,
"Internet, büyümesi ve gelişmesiyle birlikte bir iletişim medyasından,
yaratıcılarının aklında olmayan bir fonksiyona, bir kaynak erişim aracına
(medya) dönüşmüştür." Açıklamasını yapmaktadır. Geleneksel kataloglama,
çevrim içi halka açık katalog (OPAC) dar çevresi için geliştirilmişken, yeni
metadata standartları World Wide Web'in paylaşımlı çevresinde kaynak erişimine
yardımcı olmak için geliştirilmektedir.
Çevrim içi olarak elde edilebilen
kaynaklar, kütüphanelerde kataloglanan kaynaklardan çok daha geniş yelpazede
yer almaktadır. Görüntülere, canlandırmalara, temel kaynakların sayısal
kopyalarına ve etkileşimli kaynaklara olduğu gibi elektronik formdaki
geleneksel metin dokümanların hepsine,
bir oturumda çevrim içi erişim olarak düşünülebilir. Metadatanın hedefi, kataloglamada
olduğu gibi, erişimi daha isabetli kılmaktır (Hanlon, 2001: 209)
METADATA
TİPLERİ
Metadata, World Wide Web'de daha
isabetli erişimde bir çözüm olarak düşünülürken, dokümantasyon ve koruma
fonksiyonlarına da sahiptir. Metadatanın üç kavramsal tipi bulunmaktadır. 1.
Tanımlayıcı, 2. Yapısal, 3.
Yönetimseldir.
1.
Tanımlayıcı
Metadata: Geleneksel
bibliyografik kataloglamaya en benzer olanıdır. Yazar adı, eser adı ve
konu gibi bilgileri içeren ve elektronik kaynağın tanımlanmasında kullanılan
bilgi, tanımlayıcı metadatadır. Örneğin 100, 245 ve 600 MARC alanları ve AACR2
içerik standartları, tanımlayıcı metadata biçimlerindendir. Dublin Core ve
diğer metadata standartlarının hepsi de benzer tanımlayıcı unsurları içerirler.
2.
Yapısal
Metadata: Bir elektronik kaynağı aktif hale getirme ve göstermede
gerekli bilgiyi sağlar. Geleneksel bibliyografik kaynakları örnek olarak ele
alacak olursak, yapısal metadata bir antolojide yer alan farklı denemeler
hakkında ya da bir albümde yer alan birden fazla müzik eserinin içeriği
hakkında bilgi içermesine benzetilebilir. Elektronik kaynaklar için yapısal
metadata bir kaynağı izlemek için gerekli uygulamanın adını (Quick Time,
RealPlayer vb.) ya da kaynağı kodlamada kullanılan şemayı (HTML, PDF vb.)
içerebilir.
3.
Yönetimsel
Metadata: Telif durumu, iletişim bilgisi ve yayın tarihi gibi haklar
ve yönetim bilgisini içerir. Elektronik kaynakların durumunda güncelleme
bilgisi ve sürüm numarasını da içerebilir.(Hanlon, 2001:211)
Geleneksel katalog kayıtları, tanımladıkları kaynaklardan
ayrı olarak tutulmuştur. Elektronik dokümanların durumunda ise doküman
elektronik olarak kodlanırken metadata bilgisini dokümana eklemek mümkündür.
Günümüzde elektronik kaynakların önemi tartışılamaz. Onun
içinde hiçbir kütüphaneci metadatayı göz ardı edemez. Bununla birlikte
kütüphanecinin makinece okunabilir standardı MARC'ı da göz önünde tutması hala
önem taşımaktadır. Metadata ve MARC benzer amaçlara sahiptir. MARC hatta
Internet ve elektronik kaynakların diğerlerine benzemeyen gereksinimlerini
karşılamasa da yeniden düzenlenmiştir.
AACR2 içerik standartlarını sağlarken MARC'ta yer alan
alanlar belirli bir içeriği hedeflemiştir.(245 eser adı temel girişi, 100 alanı
yazar adı temel girişi gibi ...) Henüz öne çıkan bir standart olmamakla birlikte,
metadata tartışmalarında yer alan bir dizi içerik standardı bulunmaktadır.
Metadata girişimcilerinin amaçlarından biri de içeriğe yönelik kararları farklı
topluluklara bırakmaktadır. (Gorman, 1999:7).
Metadata ile ilgili yeni bir gelişme
de Kongre Kütüphanesi'nin Ağ Geliştirme ve MARC Standartları Ofisi tarafından
kütüphane uygulamalarında kullanılmak üzere geliştirilen Metadata Tanımlama
Şeması' (Metadata Object Description Schema-MODS) dır. MODS, orijinal kaynakta
tanımlanan MARC 21 kayıtlarından seçilmiş veriyi alarak XML formatına taşımayı
amaçlamaktadır.(Library of Congress, 2002; Al ve Küçük, 2003:172)
METADATA HAZIRLAMA
Internet ortamında yer alan bir
belgenin Metadatasını hazırlarken farklı araçlar kullanılmaktadır. Söz konusu
araçlar kişilere kolaylıklar sunmakta, emek ve zaman tasarrufu sağlamaktadır.
Metadata oluşturma araçlarını editörler ve yaratıcılar olmak üzere iki grupta
toplamak mümkündür. Editör olarak adlandırılan araçlar, bilgisayar ekranına boş
bir form getirir ve boşluklar uygun ifadelerin girilmesiyle doldurulur. Destek
yazılım aracılığıyla girilen ifadeler HTML tag haline getirilir ve oluşturulan
HTML tag, belgeye kesilip yapıştırılmak suretiyle belgenin Metdatası elde edilmiş olur.
Yaratıcılar ise HTML kodlu belgelerden üst veriyi alarak içeriği HTML tag
haline getirir. Yaratıcılar HTML 3.2, HTML 4.0 ve XML gibi bir dizi çıktı
seçeneğini sunabilmektedir (National Library of Australia, 1999; Al ve Küçük,
2003: 173).
CORC
(Cooperative Online Resource Catalog)
Elektronik kaynakların organşzasyonunda kullanılan başka bir sistem ise “CORC”dur. OCLC Cooperative Online Resourc Catalog (CORC) servisi bibliyografik kayıtlar için bir metadata oluşturma sistemidir. Yerel Web tabanlı olarak hangi elektronik kaynaklarının organize olacağını seçiyorsunuz ve bilgi kaynağını tanımlıyorsunuz. CORC kütüphaneler ve onun kullanıcıları için Web’in değerini artırır ve elektronik kaynakların tanımlanmasında, seçiminde ve organizasyonunda ihtiyaç duyulan araçları size verir. CORC otomatik araç kiti Web hızında kataloglamaya izin verir. URL (Uniform Resource Locators) adresi yazıldığında kaynak hakkında temel bilgiyi toplar ve CORC MARC veya Dublin Core olarak formatlar. CORC hızlı ve kolaydır. Kongre Kütüphanesi’nin otorite dosyalarına ulaşımda link ile size isimler ve konu başlıklarını düzeltmek için doğrulama imkanı verir (http://www.oclc.org/corc).
Ülkemizde, elektronik ortamdaki
bilgi kaynaklarına erişim için sınıflamaya yönelik çalışmalar henüz yeni
olmakla birlikte son günlerde en çok tartışılan ve çalışılan konu olma
özelliğindedir. Bunlardan ilk örneği Türkçe Dublin Core editörü olan
H-DCEdit'tir. H-DCEdit, Hacettepe Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği
Bölümünde Türkçe elektronik kaynak içeriklerinin tanımlanmasında kullanılmak
üzere geliştirilmiş yüksek mühendislik tezidir( Olgun, 1999).
SONUÇ
Bilgisayarların kütüphanelerde ilk kullanılmaya başlandığı
yıllarda kütüphaneler bilgisayarları genellikle katalog kartlarını, kitap
kataloglarının ve mikroform katalogların üretimine hızlı yazım araçları olarak
kullandılar. Bilgisayar teknolojisinin gelişimiyle, katalog üretiminde yazın
araçları olarak kullanılan bilgisayarlar, kütüphane kataloglarının üzerinde
oluşturulduğu ve hizmete sunulduğu araçlar haline geldiler.
Artık kütüphanelerde kataloglama neredeyse tamamıyla
elektronik ortamda yapılır hale gelmiştir. Bütün kütüphaneler bilginin
organizasyonu yurt içinden veya yurt dışından sağladıkları kütüphane otomasyon
yazılımları ile yapmaktadırlar. Böylesine gelişmenin yaşandığı kataloglama dalında
ülkemizdeki literatür incelendiğinde bu konuyla ilgili çok az sayıda yayın
görülmektedir
Bilgilerin sayısal ortamlara aktarılıp veritabanlarında
saklanmaya başlamasıyla bilgi nerede olursa olsun çevirim-içi erişimle ulaşılabilir olmuştur.
Değişik ülkelerde araştırmacılar kendi ihtiyaçlarını karşılayıcı çalışmalar
yaparak bilginin kendi istekleri gibi değiştirmişlerdir. Ancak hepsinin tek bir
ortak noktada birleşmesi gerekliliği sorusu metadatanın gereksinimi ortaya
çıkarmıştır. Artan bilgiye doğru bir şekilde erişim için metadatanın
çeşitlerinin oluşturulması ve paylaşımı için standartların geliştirilmesi şart
olmuştur.Bu gerekçelerden dolayı metadata önemi gün geçtikçe artmaktadır.
Kütüphaneciler metadatayı öğrenmeleri gerekir. Çünkü metadata Internet ve
Web'le ilgili olmasına rağmen elektronik yayınları ve elektronik kütüphaneleri
de kapsar. Bu günlerde popüler Web arama servisleri metadayı online taramalarda
genişlikle kullanıyorlar. Örneğin Dublin Core'un tüm öğeleri seçimli ve tekrar
edilebilir özellikte olup, disiplin, dil ve kültür farkı gözetmeksizin, her
türde kaynağın çekirdek tanımlamasına uygun ve evrenseldir. DC'nin İngilizce, Fransızca, Almanca, İspanyolca,
Arapça ve Çince gibi hali hazırda birçok dilde sürümü bulunmaktadır.
Sonuç olarak bilgi,
ister basılı ortamda, ister elektronik ortamda kayıtlı olsun önemli olan
ona ulaşmaktır. Ulaşmak için de önce bu bilgileri düzenlemek, organize etmek
gerekir. Düzenlenen bilgileri de önce tanımlamak gerekir. Tanımlayamadığınız
bilgi kaynaklarını düzenleyemezsiniz ve erişemezsiniz. Erişilmeyen bilgi ise
bir hiçtir.
KAYNAKÇA
Ahronheim,
J. R. (1998). "Description metadata: Emerging standarts" Journal of
Academic Librarianship, 24(5) :
395-403.
Al,
Umut ve Küçük, Mehmet Emin. (2003). "Üst veri standartları ve
uygulamaları", Hacettepe Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Dergisi 20(1) : 167-185.
Atılgan,
Doğan.(1987). “Kataloglamada standartlaşma” Türk Kütüphaneciliği 1 (2):71-78.
........................
(1991). "Bilgisayarla kataloglama projesi : MARC" Türk
Kütüphaneciliği
5(1) : 9-13.
Dublin
Core Metadata Initiative. (1999). Dublin Core Metadata Element Set, Version 1.1 :Reference Description. [Çevrimiçi]
Elektronik adres: http://dublincore.org/documnets/1999/07/02/dces [10.8.2003].
Gorman,
M. (1999)." Metadata or cataloguing ? A false choice" Journal of
Internet Cataloguing 2(1) : 5-22.
Hanlon,
A. (2001). "A brief introduction to Metadata". Çev. Mehmet Emin
Küçük. Bilgi Dünyası 2(2) :
206-216.
Hillman,
Diane I. (2001). "Using Dublin Core" Dublin Core Metadata Initiative
2001 OCLC.[Çevrimiçi] Elektronik adres:http//dublincore.org/documents/2001/04/12usageguide/[11.8.
2003].
Kaynak, Elif Aytek. (2001)."Elektronik
kaynakların bibliyografik denetimi", Bilgi Dünyası 2(2):188-205.
Küçük, Mehmet Emin ve Al, Umut. (2001).
"Metadata kavramı", Bilgi Dünyası 2(2) : 169- 187.
Library of Congress. (2002). Metadata object
description schema. [Çevrimiçi] Elektronik adres:
http://www.loc.gov/standarts/mods/
[5.8.2003].
MARC 21: Harmonized USMARC and CAN/MARC, [Çevrimiçi]
Elektronik adres : http://lcweb.loc.gov/marc/annmarc21.html
(10.9.2003)
Miller, P. (1996)." Metadata for the
masses"[Çevrimiçi] Elektronik adres: http://www.ariadne.ac.uk/issue5/metadata-mases/ [5.8. 2003]
National Library of Australia. (1999). Meta matters:
Tools. [Çevrimiçi] Elektronik adres: http://www.nla.gov.au/meta/tools.html
[10.8.2003].
Olgun, B. (1999). Dublin Core üstveri elemanları
editörü. Yayımlanmamış Yüksek Mühendislik
tezi. Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
Sefercioğlu, Necmeddin. (1999).Arayış:
Kütüphanecilik ve kütüphaneler üzerine görüşler ve düşünceler. Ankara : TKD.
Vellucci, S. L. (October, 1997). "Options for
organizing electronic resources: The Coexistence
of Metadata" ASIS Bulletin [Çevrim içi], Elektronik Adres: http//www.asis.org/Bulletin/Oct-97/vellucci.htm[17.8.2003].
Weibel, S. (July,1995)."Metadata: The
Foundations of resource description", D-Lib Magazine [Çevrimiçi]Elektronik adres: http://www.dlib.org/dlib/july95/07/weibel.html [19.8.2003].