TÜRKIYE'DE YAYIN HAYATI: 1985-1994

Yrd.Doç.Dr. Doğan Atılgan

Bilgisayar teknolojisinin hızla geliştiği günümüzde basılı yayının geleceği konusunda çeşitli tartışmalar yapılmaktadır. Yayıncılık ve bunun yakından ilişkili olduğu bilgi teknolojisinde baş döndürücü bir hızla kendini gösteren gelişmeler bu alanda kullanılan kavramlarda başlangıcından bugüne çok büyük farklılıklar göstermektedir. Sanal kütüphaneler, elektronik yayıncılık, elektronik posta, imternet ve çevirimiçi erişimlerin söz edildiği günümüzde kitap yayıncılığı ve kağıdın eski öneminin kalmadığı ya da yakın bir gelecekte bu önemin daha da azalacağı konusundaki görüşler sıklıkla tartışılır olmuştur. Ancak ben kitap ve kağıdın önemini hala yitirmediği kanısındayım. Bilgisayarlar ve bunlara bağlı teknolojiler ne kadar ileri olursa olsun, kitap okuma zevkinin ve o psikolojinin verdiği rahatlığın yerini hiç birşeyin tutamayacağını savunanların da az olmadığını görmek kitap yayıncılığının daha uzun bir süre devam edeceği düşüncemi güçlendirmektedir. Kitabın önemini hala koruduğunu yıllık yayın sayılarının incelenmesi sonucunda da rahatlıkla görmekteyiz. Ülkemizdeki ve kimi dış ülkelerdeki yıllık yayın sayılarına ilişkin bilgilere daha sonra yer verilecektir.

Bu çalışmada ülkemizde hala güncel olarak tartışılması gerektiğine inandığım kitap yayını ve bunun kullanıcılara yansıması son on yıllık süreç içinde ele alınacaktır. Bu süreç içinde gelişen kimi oluşumlar bu tartışmanın önemli uçlarını oluşturmaktadır. Sözü edilen bu önemli oluşumlar arasında; yıllardır hep istenen ancak bir türlü güncelleştirilemeyen Derleme Yasası, ISBN uygulamasının başlatılması, Milli Kütüphanenin Türkiye Bibliyografyasını bilgisayar ortamında yayınlamaya başlaması sayılabilir.

Önemli saydığımız bu oluşumlar çerçevesinde çalışmamızı yaparken ülkemizdeki yıllık yayın sayısını saptamaya çalıştık. Burada da Türkiye Bibliyografyasında nitelenen yıllık yayın sayılarını esas aldık. Bu yayınların konulara göre dağılımı ve okuyucuların ilgi duydukları genel konu gruplarını da irdelemeye çalıştık. Yıllık yayın sayılarının belirlenmesi aşamasında Derleme Yasası'nın yetersizliği ile birkez daha yüzyüze geldik. Derlemedeki aksama nedeni ile doğan sorunların çözüm önerilerine de sonuç bölümünde yer vermeye çalışacağız.

Türkiye'de Yayıncılık

Türkiye'de kitap yayıncılığı irdelenirken başlangıç tarihi olarak 1728 yılı kabul edilmektedir. Avrupadan 270 yıl sonra resmi olarak ilk kitap basımı gerçekleşmiştir. (1728 yılından önce azınlıklar aracılığı ile yürütülen baskı işlerine burada değinilmemiştir.) Ancak matbanın kurulması ile birlikte basın hayatında hızlı bir gelişmeden söz etmek mümkün değildir. Basılan kitap sayılarına bir göz attığımızda da karşılaşılan tablo bunu açıkça ortaya koymaktadır. Matbaanın kurulduğu ilk yıldan 1742 yılına kadar 13 yılda ancak 17 kitap basılabilmiştir ( Kabacalı : 1993 : 2 ). Bu kitapların baskı adedi ise 500 ile 1000 arasında değişmektedir. Bu tarihten 18. yüzyılın sonuna kadar 45 kitap basılabilmiştir. Bu kitapların ağırlıklı konuları dil, sözlük, tarih, coğrafya, sosyal blimler, askerlik,fen, matematik ve öğretimdir. (Kaynardağ: 1987: 104)

Bu yüzyıldan hemen sonra Tanzimat ve Meşrutiyetin ilanı gibi yenilikçi hareketler kitap basımını da etkilemiş ve 1928 yılında yeni Türk Alfabesinin kabul edilmesine kadar basılan kitapların sayısı 30.000'i bulmuştur (Baysal: 1989: 2 ; Kabacalı:1993: 4). 199 yıl içinde sadece 30.000 kitap basılması ayrıca incelenmesi gereken bir konudur.

1928 yılında yeni Türk Alfabesinin kabul edilmesi yayıncılığımızda da büyük bir gelişmeye neden olmuştur. Bu tarihten beş yıl sonra basılan kitap sayısı 17.000'e ulaşmıştır (Kaynardağ : 1987).

!933 yılından sonraki dönem hem yayıncılığımız hem de yayınların denetimi açısından önemli bir gelişme ile başlar. Bu gelişme Atatürk'ün direktifleri ile çıkarılan Basma Yazı ve Resimleri Derleme Kanunu (BYRDK)'dur. Bilindiği gibi bu yasa Türkiye'de yayınlanan her türlü yayından beş tanesinin çeşitli kütüphanelerde bulundurulmasını gerektirir. (Bu yasaya yapılan bir ekleme ile 1976 yılında bu beş kütüphaneye Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi de katılmıştır.) Bu yasa hem yayınların düzenli olarak izlenmesinde, hem de bibliyografik denetimin sağlanmasında etken olmuştur. Derleme yasası gereği basılan her türlü yayın derleme müdürlüğü tarafından toplanarak yasada belirtilen kütüphanelere dağıtılır. Bu kütüphanelerden birisi olan Milli Kütüphane de bu yayınların bibliyografik kayıtlarını Türkiye Bibliyografyasında yayınlayarak bibliyografik denetimini gerçekleştirir. (Günümüzde Derleme Yasasının işlevselliğinin ciddi olarak ele alınması gerektiğine inanıyorum).

Türkiye'de 1934 yılından sonraki yayınların izlenmesinde Türkiye Bibliyografyası Derleme Yasası çerçevesinde en etkin ve güvenilir kaynak olmuştur. Ülkemizde 1987 yılında başlanan Uluslararası Standart Kitap Numarası (ISBN) uygulaması da bu konuda ele alınabilecek bir başka çalışmadır.

1934 yılında BYRDK'nun çıkarılmasından sonra 1987 yılına kadar yayın sayıları ile ilgili çeşitli çalışmalar daha önce yapılmıştır (Baysal: 1987 ; Kabacalı : 1993 ; Kaynardağ: 1975). Bu dönemde çıkan yayınların sayıları 2000 ile 6000 arasında değişmektedir, Anılan çalışmalarda bu dönemle ilgili olarak istatistiki bilgi ve genel yayıncılık sorunlarının dışına çıkılmamıştır. Aynı dönemde yayıncılık ile ilgili çeşitli bilimsel toplantılar da düzenlenmiş ve yayıncılığın sorunları tartışılmıştır (I. yayın kongresi ; II. yayın kongresi ve 1. milli kitap fuarı). Bu çalışmalarda yayıncılık hayatımız genel olarak ele alınmıştır. Yapılan yayınların konularına göre dağılımı ve bu yayınlardan okuyucuların yararlanma sıklıkları konusunda fazla bir bilgiye rastlanmamıştır. Ancak sayın Baysal 1.Milli Kitap Fuarında katıldığı bir toplantıda çok genel olarak bir yaklaşımda bulunmuştur (Baysal : 1987 : 26). Bundan başka 1991 yılında yapılan III. yayın kongresi ve telif hakları kurultayında "Kitap yayıncılığı ve okuyucu sorunları" komisyonu oluşturulmuştur. Bu komisyon da mevcut sorunları ortaya koyup öneriler sunmaktan ileri bir çalışma yapamamıştır.

Yayınların konularına göre dağılımı

Şimdi çalışmamızın kapsamı içinde yer alan yıllardaki Türkiye'de yayınların konulara göre dağılımı ve kullanım sıklığını ayrıntılı olarak irdelemeye çalışalım. Bu bağlamda 1985-1994 tarihleri arasında yapılan yayınların sayıları ve bunların Dewey Onlu Sınıflama Sistemindeki on temel konuya göre dağılımı incelenecektir. Ayrıca Milli Kütüphane kullanıcıları tarafından bu yayınlardan ağırlıklı olarak yararlanılan konulara yer verilecektir.

Bu dönemi kapsayan yayınların sayıları belirlenirken Türkiye Bibliyografyası baz alınmıştır. Bibliyografyada yıllara göre verilen yayın sayılarında -, + %10'luk bir sapma söz konusu olabilir. Bu sapma bir yıl içinde yayınlanan yayınların tümünün o yıl içinde derlenememesinden kaynaklanmaktadır. O yıl içinde derlenemeyen yayınlar o yıl içinde yayınlanan bibliyografyada yer alamamaktadır. Bir sonraki yıl ya da daha sonraki yıl ulaşılan eserler o yıl yayınlanan bibliyografyalara girmektedir. Ancak bu durum yıllar itibarı ile birbirlerini etkileyeceğinden genel yayın sayıları arasındaki farkın çok fazla olacağı kanısında değilim.

Ülkemizde 1985-1994 yılları arasında yayınlanan yayın sayıları ve bunların konularına döre dağılımı aşağıdaki gibidir*

	000	100	200	300	400	500	600	700	800	900	Top.
1985	872	101	533	1838	195	374	1119	259	1253	425	6969
1986	774	126	591	1885	190	341	1078	248	1007	464	6703
1987	430	56	281	1415	103	172	655	158	714	328	4312
1988	699	89	481	2128	252	301	1014	245	1120	583	6913
1989	332	76	335	1735	118	253	1354	202	658	547	5613
1990	437	126	394	1279	131	241	1000	194	1105	425	5332
1991	694	156	424	1769	109	118	871	187	1389	540	6257
1992	284	160	660	2473	249	324	1990	357	1315	486	8298
1993	364	275	582	3505	310	494	1287	590	1554	979	9940
1994	229	175	175	2859	219	377	935	419	1446	649	7804
Top.	5265	1475	4884	19987	2058	3208	11423	3012	11370	5458	68138

Tablodan da anlaşılacağı gibi 1985 yılında 6969 yayın yapılmıştır. Bu yayınlardan felsefe konusu %1.4'lük bir oranla en alt düzeyde yer alırken sosyal bilimler konusu %26.5 ile en çok yayın yapılan konu olmuştur. Bunu sırası ile %17.9 ile edebiyat, %16 ile uygulamalı bilimler ve %12.5 ile genel konular izlemektedir.

1985-1991 yılları arasındaki yayın sayısında belirgin bir farklılık gözlenmemektedir. Sadece 1987 yılında yayın sayısı 4312'ye düşmekte ancak ağırlıklı olarak yayınlanan konuların sırasında bir farklılık gözlenmemektedir. 1991 yılına gelindiğinde ise konulara göre yayın yüzdelerinde bir değişiklik belirlenmiştir. 1985'den 1991 yılına kadar en son sırada bulunan felsefe konusu %2.4'e yükselirken, dilbilim konusu %1.7 ile en alt sıraya inmektedir. Anılan dönemde izlenen bir başka gelişme de genel konularda 1991 yılına kadar belirgin bir düşüşün olmasıdır. Bu dönemde 1985 yılında %12'lik bir yayın yüzdesine sahip olan genel konular 1991 yılında %8.2'ye düşmektedir.

1992 yılına gelindiğinde yıllık yayın sayısında %25’lik bir artış gözleniyor. Bu yılda derlenen eser sayısı 8298’e yükselirken %29.8’le sosyal bilimler yine ilk sırada yer almaktadır. %23.9 ile uygulamalı bilimler ikinci sırada yer alırken bunu %15.8’le edebiyat takip etmektedir. Bu yılda 4. sıraya %7.9’la din konusundaki yayınlar yerleşmektedir. Bu yıldaki bir başka ilginç gelişme de 1992 yıına kadar üst sıralarda yer alan genel konulardaki yayınların %3.4 gibi çok düşük bir orana inmesidir.

1993 yılında yayın sayısı olarak Cumhuriyet dönemi yayın tarihimizin en yüksek seviyesine ulaşılmıştır. 1993 yılına ilişkin Türkiye Bibliyografyası henüz yayınlanmadığı için Milli Kütüphane veri tabanından belirleyebildiğimize göre bu yılda yapılan yayın sayısı 10.000’e yaklaşırken yayınların konularına göre dağılımında ilk üç sıra yine sosyal bilimler, edebiyat ve uygulamalı bilimler şeklinde oluşmuştur. 1994 yılında ise yayın sayısında yine belirgin bir düşüş gözlenmektedir. 7804’e düşen yayın sayısında konulara göre dağılımda ilk üç sıra 1993 yılındaki gibidir.

Bu on yıllık yayın geçmişi incelendiğinde toplam 68138 yayının yapıldığı görülmüştür. Bu genel sayı içinde de yine Sosyal Bilimler ilk sırada yer almaktadır. Bu dönemde Sosyal Bilimler içinde %36.6 oranı ile 1994 yılında en yüksek orana ulaşılan, 1990 yılında %23.9’la kendi içinde en alt düzeydedir.

Genel dağılımda uygulamalı bilimler ve Edebiyat %16.7 yüzde oranı ile 2. ve 3. sırada yer almışlardır. Bu dönemde uygulamalı bilimlerin en yüksek orana ulaştığı yıl %24.1 ile 1984 olurken edebiyat 22.2 oranı ile en üst seviyesine1991 yılında ulaşmıştır. Uygulamalı bilimlerde en az yayının yapıldığı yıl %12.9’la 1993 olurken edebiyat ta %11.7 ile 1989 en az yayının yapıldığı yıl olmuştur.

Bu yıllar içinde en az yayın yapılan konuları ise %2.1 ile felsefe ve %3.1’le dilbilim oluşturmuştur. Yıllara göre dağılımlar da felsefe %2.2 ile 1993 yılında en üst seviyede iken dilbilim %3.6 ile 1988 yılında en üst seviyeye ulaşmıştır.

Bu on yıllık süre içinde 1993 yılı gözardı edilirse din konusunda yapılan yayınlarda küçük oranlarla da olsa belirli bir artış söz konusudur. Buna karşılık genel konularda da giderek gözlenen bir düşüş vardır. Teorik bilimlerin bu dönem içinde değerlendirilmesinde de 1991 yılı %1.8 ile en az yayın yapılan yıl olurken diğer yıllarda genelde %3-5 arısanda değişen oranlarda yayın yapıldığı tesbit edilmiştir. Genel konularda ise yapılan yayınların oranı %3-4 arasında değişmektedir.

Değerlendirilmeye alınan 10 yılılık yayın sayıları ortaklaşa hesaplandığında ülkemizde yılda yaklaşık 6300 yayının yapıldığı görülmüştür. Bu sayının ülkemiz nüfusu gözönüne alındığında ne kadar düşük olduğu apaçık ortadadır. Kişi başına düşen kitap sayısı ( 1000 kişiye 0.105 kitap ) ile birçok ülkenin gerisinde olduğumuz bir gerçektir.

Dünyadaki değişik ülkelerin yıllık yayın sayılarına bir göz atacak olursak yayıncılığımız konusunda daha iyi bir yargıya varırız kanısındayım. Ülkelerin yıllık yayın sayılarına ilişkin bilgi Unesco’nun 1990 yılı verilerinden alınmıştır.

	Yayın Yılı	Yayın Sayısı
Mısır	1988	1451
Nijerya	1989	1466
Meksika	1989	3490
Arjantin	1987	4836
Tayland	1989	11217
Avusturya	1989	9462
Fransa	1989	40115
Italya	1989	22647
Ispanya	1989	38353
Japonya	1987	36346

1985-1994 yıllarını kapsayan yayıncılığımızı bu şekilde ele aldıktan sonra bu yayınların okuyucular tarafından kullanılışına ilişkin bazı bilgiler vermek istiyorum. Bu bilgilerin derlenmesi aşamasındaki Milli Kütüphanenin ulaşabildiğine 1990-1995 yılı okuyucu istatistiklerinden yararlanılmıştır. Bu dönemde okuyucuların yararlandıkları yıllar ve konulara göre dağılım aşağıdaki gibidir.

	000	100	200	300	400	500	600	700	800	900	Top.
1990	12559	4500	2590	27281	2998	14220	15701	6034	12567	18523	116988
1991	13980	9147	4884	29725	5974	14966	16085	9083	17786	27498	149328
1992	8902	3706	4242	18773	3878	8811	10758	6269	10672	14150	90161
1993	5346	1842	1954	13452	2552	5268	6594	3354	6552	10114	57028
1994	11567	6617	5999	25873	5015	12765	16692	8906	13668	22266	129368
Top.	52354	25812	19694	155104	20413	56030	65830	33646	61445	92551	542873

Görüldüğü gibi yıllık yayın sayıları ile okuyucuların bu yayınlardan yararlanma oranları arasında bir doğru orantı saptanamıştır. Bu ülkemizde istatistik tutma konusundaki bilinen genel uygulamadan da kaynaklanabilir. Ancak bizim elimizdeki resmi dayanak bu veriler olduğuna göre değerlendirilmesini de buna göre yapmak zorunda olduğumuz bir gerçektir.

Yıllık yayın sayılarının genel ortalama civarında olduğu 1990-1991 ve 1994 yıllarında Milli Kütüphane’de yararlanma oranları en üst düzeyde olmaktadır. Buna karşılık yıllık yayın sayısının en üst düzeye ulaştığı 1993 yılında ise yararlanma oranı en alt seviyede kalmaktadır.

Konulara göre yararlanma oranları ele alındığında ise ilk sıra yayın sayısındaki sıra ile aynıdır. Yani Sosyal Bilimler yararlanılan konular arasında da ilk sırada yer almaktadır. Ancak yayın sayılarına göre yapılan oranlamada Sosyal Bilimlerin on yıllık süre içindeki en alt seviyesi %23.9 olduğu halde yararlanma da en üst seviye %23.5’i ancak bulmaktadır.

Buna karşılık yayın sayısı olarak ikinci sırada edebiyat yer alırken yararlanma açısından ikinci sırayı tarih almaktadır. Uygulamalı bilimler ve edebiyet konusu yararlanma açısından üçüncü ve dördüncü sırada yer almışlardır. Yayın sayısı açısından sonlarda yer alan teorik bilimler kullanım açısından dördüncü sıraya çıkmaktadır. Teorik bilimleri de sırasıyla genel konular, güzel sanatlar, felsefe, dilbilim ve din izlemektedir.

Başta belirttiğim gibi bu oranlar yayıncılığımızda arz-talep dengesinin geçerli olmadığını ortaya koymaktadır. Bu da bize ülkemizde bir çok alanda olduğu gibi yayıncılık alanında da günübirlik politikaların geçerli olduğunu belirli bir planlamanın bulunmadığını göstermektedir.

KAYNAKLAR

Baysal, Jale. "Yazar, yayıncı, dağıtıcı, okuyucu ilişkileri" 1. Milli kitap fuarı 16-25

Ekim1987,Istanbul. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1987. 19-82

Baysal, Jale. "Türkiye'de ve dünyada yayınlar, kütüphaneler, okurlar". Istanbul

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanecilik Dergisi. 2 (1989), 1-10

Birinci Milli kitap fuarı 16-25 Ekim 1987. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1987

Ikinci Türk yayın kongresi 24-27 Ocak 1975, Bildiriler. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1987.

Kabacalı, Alpay. "Türkiye'de yayıncılığın tarihçesi". Varlık edebiyat ve sanat dergisi. 1029 (1993) 2-5.

Kaynardağ, Arslan. "Yayıncılığımızındünü, bugünü, yarını" Ikinci Türk yayın kongresi, bildiriler. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1987. 104-106

Üçünü Türk yayın ve telif hakları kongresi. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1992.

Statistical year book. Paris: Unesco, 1990.

---

* Yýllýk yayýn sayýlarýna iliþkin bilgiler Türkiye Bibliyografyasýnda yer alan kimlýklerden alýnmýþtýr.