ÖNSÖZ

Su ürünleri yetiştiriciliği gıda güvencesi, kırsal alanların kalkınması ve diğer sosyo-ekonomik boyutları ile stratejik bir öneme sahip olup, Avrupa Birliği başta olmak üzere bir çok ülkenin kalkınma planlarında öncelikle yer almaktadır. Ancak Yirmi birinci yüzyılda hiçbir sektörün gelişmesi sürdürülebilir kalkınma, çevre ve ekolojik dengenin korunması gibi kavramların dışında düşünülmemektedir. Bu bağlamda bir taraftan su ürünleri yetiştiriciliği sektörünün gelişmesi çeşitli mali enstrümanlar ile desteklenirken, çevreye olan potansiyel etkilerinin de en aza indirilmesi yasal düzenlemeler ile güvence altına alınmaktadır. Yasal düzenlemelerin temelini de bilimsel araştırmalar ve veriler oluşturmaktadır.

Türkiye’de de su ürünleri yetiştiriciliği ve özellikle Gökkuşağı Alabalığı yetiştiriciliği hızlı bir gelişme göstermiştir. Ancak bu işletmelerin birbiri ve çevre ile olan etkileşimi kapsamlı bir şekilde niceleştirilememiştir. Bu araştırma kapsamında Bilecik İli, Bozüyük ilçesinde yer alan ve Karasu Deresi ile beslenen beş alabalık işletmesinin çıkış suyunun kalitesi incelenerek dere üzerindeki potansiyel etkileri araştırılmıştır. Ayrıca işletmelerin birbiri ile olan etkileşimi de irdelenmiştir. Elde edilen bulgular alabalık işletmelerinin çevre üzerindeki etkilerine ışık tutmakta ve bu etkileşimin bir çok sektöre göre daha düşük düzeyde olduğunu göstermektedir.

Çalışma kapsamında elde edilen bulgular doğrultusunda Karasu Deresi’nin korunmasına ve sektörün genelinde uygulanacak yasal düzenlemelere ve atık yönetimine ilişkin öneriler geliştirilmiştir. Bu öneriler, alabalık işletmelerinin çevreye olan potansiyel etkilerini asgari düzeye indirecek, sektörün gelişmesine katkıda bulunacak niteliktedir.

Bu projenin gerçekleştirilmesi için gerekli mali desteği sağlayan TÜBİTAK, Veteriner ve Hayvancılık Araştırma Grubu Sekreterliği’ne ve Ankara Üniversitesi Araştırma Fon Müdürlüğü’ne şükranlarımızı sunarız.

Proje Yürütücüsü

Prof. Dr. Gülten KÖKSAL

BOZÜYÜK YÖRESİ GÖKKUŞAĞI ALABALIĞI İŞLETMELERİ ÇIKIŞ SULARININ KARASU DERESİ ÜZERİNE ETKİSİ

PROJE NO: VHAG 1693

PROF. DR. GÜLTEN KÖKSAL

SERAP PULATSÜ

FİKRİ AYDIN

FERİT RAD

A.ÇAĞLAN KARASU

AKASYA AKÇORA

NEZİR KUYUMCU

EKİM 2002

ANKARA

TABLO LİSTESİ

Tablo 2.1. Nehir suyu, balık çiftliği çıkış suyu ve kentsel atıkların su kalite parametreleri

(mg/l) 4

Tablo 2.2. Bazı ülkelerin su ürünleri üretim işletmelerine ilişkin çıkış suyu kalitesi. 6

Tablo 2.3. Avrupa ülkelerinde su ürünleri yetiştiriciliği- çevre etkileşimini düzenleyen uygulamalar 11

Tablo 2.4. Karada kurulu Salmonidae işletmelerinin çıkış sularının yüküne yönelik standartlar (mg/l, maksimum izin verilebilir yükleme değerleri) 12

Tablo 2.5. Virjinya’da su ürünleri işletmelerini besleyen akar sulara ilişkin standart su kalite parametre değerleri 13

Tablo 2.6. İskoçya akarsu sınıflandırma skalası 14

Tablo 2.7. Alabalık işletmelerinde normal yetiştirme sürecinde ve havuzların temizlenmesi sırasında çıkış suyu kalitesinin karşılaştırılması 17

Tablo 3.1. İşletmelerin kapasite ve üretim miktarı 19

Tablo 3.2. İşletmelerin 2001 yılı üretim miktarı, yem tüketimi, yemin fosfor

içeriği ve yem dönüşüm oranı (FCR) değerleri 22

Tablo 4.1. Çözünmüş oksijen (Ç0₂) konsantrasyon (mg/L) işletmelere ve aylara

göre değişimi 27

Tablo 4.2. pH değerlerinin işletmelere ve aylara göre değişimi 29

Tablo 4.3. Biyolojik oksijen ihtiyacı (BOİ₅) konsantrasyonunun (mg/L) işletmelere

ve aylara göre değişimi 31

Tablo 4.4. Kimyasal oksijen ihtiyacı (KOİ) konsantrasyonunun (mg/L) işletmelere

ve aylara göre değişimi 32

Tablo 4.5. Askıda katı madde konsantrasyonunun (mg/L) işletmelere

ve aylara göre değişimi 33

Tablo 4.6. Amonyak-azotu (NH₃-N) konsantrasyonunun (mg/L) işletmelere

ve aylara göre değişimi 35

Tablo 4.7. Nitrit-azotu (NO₂N) konsantrasyonunun (mg/L) işletmelere

ve aylara göre değişimi 36

Tablo 4.8. Nitrat-azotu (NO₃-N) konsantrasyonunun (mg/L) işletmelere

ve aylara göre değişimi 37

Tablo 4.9. Toplam fosfor (TF) konsantrasyonunun (mg/L) işletmelere

ve aylara göre değişimi 40

Tablo 4.10. Toplam ortofosfat (TO) konsantrasyonunun (mg/L) işletmelere

ve aylara göre değişimi 41

Tablo 4.11. Toplam filtre edilebilir fosfor (TFF) konsantrasyonunun (mg/L) işletmelere

ve aylara göre değişimi 42

Tablo 4.12. Toplam filtre edilebilir ortofosfat (TFO) konsantrasyonunun (mg/L) işletmelere

ve aylara göre değişimi 43

Tablo 4.13. Partiküler inorganik fosfor (PİF) konsantrasyonunun (mg/L) işletmelere

ve aylara göre değişimi 44

Tablo 4.14. Gökkuşağı alabalık işletmelerinin Karasu Deresi üzerine bıraktıkları tahmini fosfor yükü 45

ŞEKİL LİSTESİ

Sayfa No

Şekil 3.1. Fosfor fraksiyonlarının belirlenmesine yönelik işlemler 21

Şekil 4.1. Su sıcaklığının kaynak suyu, işletmelerin giriş ve çıkış suları ile

aylara bağlı değişimi 25

Şekil 4.2. Çözünmüş oksijen konsantrasyonunun kaynak suyu, işletmelerin

giriş ve çıkış suları ile aylara bağlı değişimi 26

Şekil 4.3. pH değerinin kaynak suyu, işletmelerin giriş ve çıkış suları ile

aylara bağlı değişimi 28

Şekil 4.4. Toplam fosfor yükünün işletmelere ve aylara bağlı değişimi 46

Abstract

The fish excreta and waste feed discharged directly from fish farms to rivers and streams have the potential to cause pollution.In this study, to determine the environmental impact of trout farming on water quality of Karasu stream in Bözüyük, Bilecik Province, effluents of 5 Rainbow trout farms were studied in terms of dissolved oxygen, pH, suspended solids, biological oxygen demand (BOD), chemical oxygen demand (COD), total phosphorus load. Monthly water samples were collected upstream and downstream the farms over a 1-year period.

Effluent qualities varied from farm to farm and from season to season. However; the measured values of dissolved oxygen, pH, suspended solids, ammonia- nitrogen, nitrite-nitrogen and nitrate-nitrogen in farm effluents were within the effluent standards and limits set for trout farming in different countries. The phosphorus load of farm effluents in terms of kg P per ton of production and per ton of feed used exceeded the loads cited in literature. The average phosphorus load of five farms on Karasu stream was calculated as 9.38 kg P/ ton of fish produced and 8.09 kg P/ ton of feed used. The high P load of farm effluents was believed to be due to high phosphorus content of feed used.

Key Words: Rainbow trout (Oncorhynchus mykiss), fish farm effluents, nitrogen and

phosphorus fractions, phosphorus load

ÖZ

Bu çalışma balıkçılık işletmelerinden doğrudan bırakılan balık dışkısı ve artık yemlerin alıcı ortam üzerindeki kirlenme boyutunu araştırmak amacıyla yapılmıştır. Bu amaçla Bilecik-Bozüyük ilçesinde gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliğinin alıcı ortam olan Karasu deresi üzerindeki çevresel etkilerini belirlemek için dere üzerinde yer alan beş alabalık işletmesinin çıkış sularında çözünmüş oksijen, pH, askıdaki katı madde, biyolojik oksijen ihtiyacı (BOİ₅), kimyasal oksijen ihtiyacı (KOİ), toplam fosfor yükü incelenmiştir. Su örnekleri işletmelerden bir yıl boyunca aylık olarak alınmıştır.

Elde edilen bulgulara göre çıkış sularının kalitesi işletmeden işletmeye ve mevsimden mevsime farklılık göstermiştir. Ancak işletmelerin çıkış suyundaki çözünmüş oksijen, pH, askıdaki katı madde, amonyak azotu, nitrit azotu ve nitrat azotu düzeylerinin farklı ülkelerde alabalık işletmeleri için öngörülen standart ve sınırların içerisinde yer aldığı saptanmıştır. İşletmelerin çıkış suyu ile alıcı ortama bırakılan ve bir ton balık üretimi için kullanılan bir ton yem başına düşen fosfor yükü, literatürde belirtilen değerlerin üzerinde bulunmuştur. Beş işletmenin Karasu Deresi üzerindeki ortalama fosfor yükü 9.38 kg P/ 1 ton balık ve 8.09 kg P/ 1 ton yem olarak saptanmıştır. Bu yüksek fosfor yükünün kullanılan yemlerin yüksek fosfor içeriğinden kaynaklanabileceği sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss), işletme çıkış suyu, azot ve fosfor fraksiyonları, fosfor yükü

İÇİNDEKİLER

Sayfa No

Önsöz ii

Tablo listesi iv

Şekil listesi vi

Simgeler dizini vii

Özet viii

Abstract ix

1. GİRİŞ 1

2. KAYNAK ARAŞTIRMASI 4

3. MATERYAL ve METOT 19

3.1. Materyal 19

3.1.1.Araştırma yeri 19

3.1.2. Araştırma alanında kullanılan araçlar 19

3.1.3. Laboratuarda kullanılan araçlar 19

3.2. Metot 20

3.2.1. Saha çalışması 20

3.2.2. Laboratuar çalışması 20

3.2.2.1. Su örnekleri analiz yöntemleri 20

3.2.2.1.1. Fosfor fraksiyonlarının belirlenmesi 20

3.2.2.1.2. Azot fraksiyonlarının belirlenmesi 21

3.2.2.1.3. Diğer kimyasal parametrelerin belirlenmesi 21

3.2.3. İstatistiki değerlendirme 22

3.2.4. İşletmelerin Karasu Deresi üzerine tahmini fosfor yükünün

hesaplanması 22

4. BULGULAR 24

4.1. Su kalite parametrelerine ilişkin bulgular 24

4.2. İşletmelerin Karasu Deresi’ne bıraktıkları tahmini fosfor yüküne ilişkin

bulgular 45

5. TARTIŞMA 47

6. SONUÇ ve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 52

KAYNAKLAR 55

1. GİRİŞ

Avcılık giderlerinin artması ve doğal stokların azalması dünya su ürünlerine artan talebin ancak yetiştiricilik ile karşılanabileceğini gündeme getirmiştir. Nitekim FAO (1998) verilerine göre 1996 yılında dünyada yetiştiriciliğin toplam dünya su ürünleri üretimindeki payı % 26’ya yükselmiştir. Günümüzde su ürünleri yetiştiriciliği gıda güvencesi, istihdam, ihracat ve döviz girdisi ile kırsal bölgelerin kalkındırılması açısından oynadığı rol nedeniyle birçok ülke için stratejik önem taşımaktadır.

Su ürünleri yetiştiriciliğinin birçok ülkede bir endüstri haline gelmesi başta çevre olmak üzere kaynakların paylaşımı ve sürdürülebilir büyüme konularını ön plana çıkarmıştır. Entansif su ürünleri yetiştiriciliğinin çevre üzerindeki potansiyel etkileri büyük oranda yem ve kimyasalların kullanımından ileri gelmektedir. Özellikle kesif kuru yemlerin kullanımı sonucu yemin bir kısmı ete dönüşürken bir kısmı da süspansiyon halinde ve çözünmüş madde şeklinde karbon, azot ve fosfor olarak alıcı ortam olan akarsular veya denizlere karışmaktadır (Mires 1995). Birkaç işletmenin aynı suyu paylaşmaları ve aynı dere üzerinde ardarda yer almaları sonucu bir işletmenin çıkış suyu bir alttaki işletmenin giriş suyunu oluşturmaktadır. Bu bağlamda çevre sorunları da daha büyük boyutlara ulaşmakta ve kaynak paylaşımı da bir sosyal sorun olarak ortaya çıkabilmektedir.

Su ürünleri yetiştiriciliğinin gelişmiş olduğu ülkelerde bir taraftan yetiştiriciliğin sağladığı sosyo-ekonomik yararlar dikkate alınırken bir taraftan da çevrenin korunması ve yetiştiriciliğin çevre üzerindeki potansiyel etkilerini en aza indirgeyecek bilimsel araştırmalar yapılmakta ve elde edilen bu veriler ışığında gerekli yasal düzenlemeler yapılmakta ve işletme amenajmanına dönük önlemler geliştirilerek sürdürülebilir bir üretim sağlanmaktadır. 1985-1990 yılları arasında Norveç hükümeti su ürünleri yetiştiriciliğine yönelik Ar&Ge faaliyetlerine 70 Milyon US$ harcamıştır. Bunun 15 Milyon US$’ı balık sağlığı ve hastalıkları ile çevreye ilişkin araştırmalara gitmiştir. Bunun sonucunda Norveç ve yetiştiricilik sektörünün ileri düzeyde olduğu ülkelerde yetiştiricilik-çevre ve işletme-işletme etkileşimi yasal düzenlemeler ve işletmelerin uyguladığı atık yönetimi ile en aza indirilmektedir. Böylece bir taraftan yetiştiricilik sektörü gelişirken bir taraftan da çevrenin korunması güvence altına alınmaktadır. (O’connor ve ark. 1992; Midlen ve Redding, 1998; Bergheim ve Cripps, 1998)

Türkiye’de de su ürünleri ve özellikle gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliği 1960’lı yıllardan sonra hızla artmış ve toplam üretim 45 450 tona, alabalık üretimi ise 28 500 tona çıkmıştır (Anonim 1998).

Yetiştiriciliğin toplam su ürünleri üretimindeki payı ise %1.5’den (1990) %9.0’a yükselmiştir. Bu gün Türkiye’de faaliyet gösteren yaklaşık 1000 işletmenin 684’ü karada kurulu gökkuşağı alabalığı tesisidir (Çelikkale ve ark. 1999). Alabalık yetiştiriciliği gerek balık temini gerekse kırsal bölgelerin gelişmesi ve yarattığı istihdam açısından Türkiye için büyük bir sosyo-ekonomik öneme sahiptir. Dolayısıyla sektörün çevre ile dost ve sürdürülebilir gelişimi sağlanmalı ve bilimsel verilere dayalı yönetsel tedbirler ile güvence altına alınmalıdır.

Birçok ülkede olduğu gibi Türkiye’de su ürünleri yetiştiriciliği ve özellikle Gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) üretimi hızla gelişirken, yetiştiriciliğin çevre üzerindeki etkilerinin belirlenmesi henüz tam olarak bilimsel araştırmalar ile irdelenmemiştir. Buna rağmen değişik kesimler tarafından yetiştiriciliğin çevre üzerindeki etkileri konusunda aşırı kötümser veya iyimser görüşler ileri sürülmektedir. Alabalık işletmelerinin çıkış sularının kalitesi (işletme-çevre) ve işletmeler arası mesafe (işletme-işletme) bu tartışmaların odak noktasını oluşturmaktadır. Alabalık yetiştiriciliğinin, kırsal alanların kalkınması, iş sahası yaratması ve gıda güvencesi açısından taşıdığı önem göz önünde bulundurulduğunda bu konuların kalitatif ve kantitatif olarak ele alınması ve olası olumsuz etkileri en az düzeye indirgeyecek yasal düzenlemelerin ve amenajman tekniklerinin geliştirilmesi daha da önem kazanmaktadır.

Türkiye’de alabalık üretimi açısından önemli payı bulunan Bilecik ili, Bozüyük ilçesi, işletmelerin hatalı kuruluşu ve buna bağlı olarak meydana gelen yetiştiricilik-çevre ve işletme-işletme etkileşimi açısından somut bir örnek oluşturmaktadır. Karasu Deresi üzerine ardarda kurulu değişik kapasitedeki beş alabalık işletmesi hatalı planlamanın hem çevresel hem de hukuksal ve adli sorunlarını yaşamaktadır (Eskişehir İdare Mahkemesi Esas No : 1996-919 sayfasında kayıtlı dava).

Bu projenin ulusal düzeydeki amacı, su ürünleri ve özellikle Türkiye açısından önem taşıyan alabalık yetiştiriciliğinin çevre ile olan etkileşimini niceleştirmek, bu etkileşimin boyutlarını dünyada izin verilebilir standartlar çerçevesinde değerlendirmek ve gerekli görüldüğü takdirde sürdürülebilir bir gelişme için ihtiyaç duyulan yasal düzenlemelere ve atık yönetimine ilişkin öneriler hazırlamaktır.

Projenin yöresel düzeydeki amacı ise 1997 yılı verileri ile Türkiye’nin toplam alabalık üretiminin %4.2’sinin gerçekleştirildiği Karasu Deresi üzerinde ardarda yer alan 5 gökkuşağı alabalığı işletmesinin alıcı ortama olan etkileri (yetiştiricilik-çevre) ile işletme-işletme etkileşiminin kalitatif ve kantitatif olarak belirlenmesidir. Ayrıca bu etkileşimlerin çevre ve işletmelerin üretim kapasitesi ve verimliliği (kg balık/L/sn su) üzerindeki boyutlarını dünya standartları çerçevesinde değerlendirmek ve Dere’nin sürdürülebilir kullanımına yönelik önerilerin geliştirilmesi de projenin amaçları arasında yer almaktadır.

Bu bağlamda Karasu Deresi üzerinde kurulu işletmelerin çıkış sularının alıcı ortama olan etkilerinin araştırılması Türkiye’deki gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliğinde söz konusu olan olası yetiştiricilik-çevre ve işletme-işletme etkileşiminin irdelenmesi açısından somut bir örnek ve zemin oluşturmaktadır. Bu araştırma kapsamında söz konusu işletmelerin alıcı ortama ve birbirlerine olan potansiyel etkileri belirlenmiş ve elde edilen veriler uluslararası standartlar ve uygulamalar çerçevesinde değerlendirilerek, sürdürülebilir ve çevre ile dost bir üretim modeli için gerek yöre bazında (Karasu Deresi) gerekse sektörün bütününe yönelik yasal düzenlemelere ve atık yönetimine ilişkin öneriler sunulmuştur.

2. KAYNAK ARAŞTIRMASI

Su ürünleri yetiştiriciliğinin çevresel etkileri; su kaynaklarının kullanıcıları arasında ortaya çıkan sorunlar, su kaynaklarının hidrolojik rejimlerinde meydana gelen değişmeler, egzotik türlerin doğaya karışması ve su kaynaklarının kirlenmesi olarak sınıflandırılmaktadır ( Midlen ve Redding, 1998). Yetiştiriciliğin su kaynaklarının kirlenmesine yol açıp açmadığını cevaplayabilmek için öncelikle yetiştiricilik-çevre etkileşiminin boyutunun belirlenmesi ve diğer sektörler ile karşılaştırılması gerekmektedir. Örneğin, günümüzde yürütülen modern tarım, tatlısu kaynaklarında ve denizlerde daha fazla bir kirlenmeye yol açmaktadır. Danimarka’da balık yetiştiriciliğinin tatlı su kaynaklarının yıllık Biyolojik Oksijen ihtiyacındaki (BOİ 5) payı %3’ün, toplam azot ve fosfor yükündeki payı ise sırasıyla %1 ve %2’nin altındadır. Bu ülkede tarımın, kentsel atıkların, sanayinin BOİ 5’deki payı sırasıyla %66, %10 ve %21’dir. Bu bağlamda yetiştiriciliğin çevre üzerindeki etkileri tarım sektörüne göre çok daha azdır. Kentsel atıklar çok daha büyük oranda fosfor yükünün artmasına neden olmaktadır ( Midlen ve Redding, 1998). Enell’e göre ( 1995) 1994 yılında İsveç, Danimarka ve Finlandiya’da su ürünleri yetiştiricilik sektörlerinin alıcı ortama bıraktıkları toplam nitrojen yükü 13,750 ton, fosfor yükü ise 1.200 ton’dur. Araştırıcıya göre bu yük diğer potansiyel kirletici kaynaklarına göre çok daha düşük olup, fosfor yükünün atmosferik fosfor yükünün %3’ü kadardır.

Entansif su ürünleri yetiştiriciliğinden ortaya çıkan atık suların niteliği de kanalizasyon atıklarından çok farklıdır. Kanalizasyon atıkları daha büyük oranda organik madde içermektedir. Balık yetiştiriciliği işletmelerinin çıkış suları ise besleyici elementler bakımından doğal su kaynaklarına benzemektedir (Tablo 2.1.).

Tablo 2.1. Nehir suyu, balık çiftliği çıkış suyu ve kentsel atıkların su kalite parametreleri (mg/l)

( Midlen ve Redding, 1998)

Parametre (mg/l)	Nehir suyu	Balık çiftliği çıkış suyu	Kentsel atık
BOİ 5	1.0-5.0	3.0-20.0	300.0
Toplam N	1.0-2.0	0.5-4.0	75.0
Amonyak N	Veri yok	0.2-0.5	60
Toplam P	0.02-0.1	0.05-0.15	20
Askıdaki katı madde	Veri yok	5.0-50.0	500

Çevresel etkileşim açısından en büyük sorun balık çiftliklerinin belirli bir bölgede yoğunlaşmasından kaynaklanmaktadır. Tek bir işletmenin çıkış suyu ekosistem açıdan olumsuz bir sonuca yol açmazken aynı bölgede lokalize olmuş işletmelerin etkileri birbirine eklenerek ekosisteme zarar verebilmektedir (Midlen ve Redding, 1998).

Yetiştiricilik-Çevre Etkileşimi

Balık yetiştiriciliği sistemlerinin çıkış sularının en önemli etkisi, doğal su kaynaklarında besleyici elementlerin yoğunluğunun artırmasıdır. Başlıca potansiyel kirleticiler; azot, fosfor, organik madde ve askıdaki katılardır. Bu tip sular, ulaştıkları alıcı ortamın (göl,nehir, dere, akarsu vb.), organik madde yükü ile azot ve fosfor düzeyini etkiler. Ancak bu etki, atık suyun karıştığı alıcı ortamın hacmine, büyüklüğüne, barındırdığı türlere, durgun su ise suyu tutma süresine, akarsu ise suyun akış hızına bağlı olarak değişir. Sonuçta atık suyun hacmine ve içerdiği besin elementi düzeyine bağlı olarak alıcı ortamda organik madde yükündeki artış nedeniyle alg ve bitki büyümesi şeklinde zararlı sonuçlar doğuran bir sürecin başlaması ile ortaya çıkan ötrofikasyon sorunuyla karşılaşılır.

Su ürünleri yetiştiriciliği faaliyetleri sonucu ortaya çıkan metabolik atıklar, çözünmüş ve askıda olmak üzere 2 kategoridedir. Yetiştiricilik sistemlerinin atık yükünü belirleyen en önemli faktör kullanılan yem miktarıdır. İyi yönetilen bir işletmede kullanılan yemin %30’u katı atığa dönüşecektir. Su sıcaklığı artışına paralel olarak yemleme oranı artacağından, yaz aylarında işletmelerin alıcı ortama bıraktıkları katı atık yükünde artışlar meydana gelmektedir ( Miller ve Semmens, 2002)

Entansif su ürünleri yetiştiriciliğinin çevreye olan etkisi büyük oranda balık yemi kullanımından ileri gelmektedir. Balık yeminin bir kısmı balık etine dönüşürken bir kısmı da süspansiyon halinde ve çözünmüş madde şeklinde karbon (C), nitrojen (N) ve fosfor (P) olarak alıcı ortam olan suya karışmaktadır (Mires, 1995 ).

Cranston’a göre (1994) entansif balık yetiştiriciliğinde bir kilogram balık üretimi 80 g. çözünebilir amonyağın alıcı ortama karışmasına yol açmaktadır ( Anonymous, 2001). Shepherd ve Bromage’a göre ( 1995) ise, alabalık üretiminde kullanılan her kg yem, 25-50 g. amonyağın, 200-300 g. askıda bulunan katı maddenin, 100-200 g. biyolojik oksijen ihtiyacının (BOİ₅), 5-15 g. fosforun ve 30-60 g. nitratın ortaya çıkmasına ve alıcı ortama karışmasına neden olmaktadır.

Lanari ve ark. (1995) tarafından yürütülen ve farklı içerikli yemlerin kullanıldığı bir çalışmada 1 ton alabalık üretiminin 46.0-49.7 kg azotun ve 6.5-7.6 kg fosforun alıcı ortama karışmasına yol açtığı saptanmıştır. Araştırıcılara göre alabalık işletmelerinin çıkış sularındaki azot ve fosfor yükü bu elementlerin yemdeki oranı ile doğrudan ilişkilidir.

Ramseyer’ye göre ( 1998) Salmonidae yemlerinde bulunan fosforun %37.7’si balık tarafından kullanılırken, %21.0’i dışkıyla, %41.3’ü ise çözünmüş olarak alıcı ortama karışmaktadır.

Tablo 2.2. Bazı ülkelerin su ürünleri üretim işletmelerine ilişkin çıkış suyu kalitesi

( Cripps ve Kelly 1995)

Yer	SS (mg/l)	TF (mg/l)	TN (mg/l)	BOİ5 (mg/l)
Norveç (1991)	3	0,100	0,50	-
Kuzey İsveç (1992)	6,9	0,110	0,70	-
Kuzey İrlanda (1991)	-	0,110	0,531	-
Finlandiya (1988)	-	0.055	-	-
Danimarka (1982)	5-50	0,050-0,150	0,5-4,0	3-20

SS : Askıda katı madde TN : Toplam azot

TF : Toplam fosfor BOİ₅ : Biyolojik oksijen ihtiyacı

Foy ve Rosell (1991), Kuzey İrlanda’da Bush nehri üzerinde kurulu bir gökkuşağı alabalığı işletmesinden kaynaklanan toplam fosfor ve toplam azot yükünü belirlemişlerdir. Günlük yük değeri; giriş ve çıkış suyu örneklerinde, toplam fosfor ve toplam azot konsantrasyonları arasındaki fark ile örnek alma periyodu boyunca işletmeden geçen su miktarının çarpımından elde edilmiştir. 12 aylık araştırma periyodu sonunda üretilen bir ton gökkuşağı alabalığı için toplam fosfor yükü 25.6 kg toplam azot yükü 124.2 kg olarak hesaplanmıştır. Aynı araştırıcılar, toplam fosfor yükünün %70’inin çözünebilir fosfor fraksiyonundan, toplam azot yükünün ise %91’inin çözünebilir azot fraksiyonlarından oluştuğunu saptamışlardır.

Schwartz ve Boyd (1994) tarafından yürütülen bir çalışmada iki yıl süre ile 25 kanal yayını havuzundan alınan örneklerde BOİ₅, azot, toplam fosfor ve pH düzeyleri saptanmış ve bu ölçümlerin izin verilebilir (önerilen) değerleri aşma yüzdeleri belirlenmiştir. Su örnekleri Şubat, Mayıs, Ağustos ve Kasım aylarında olmak üzere yılda dört kez alınmıştır. Örnekler yüzeyin yaklaşık 0,3 m altından ve tabanın yine yaklaşık 0,3 m üstünden alınmış ve örnek alma zamanı 10⁰⁰ – 14⁰⁰ arasında tamamlanmıştır. Çözünmüş oksijen, pH ve sıcaklık ölçümleri yerinde, yukarıda belirten diğer analizler ise laboratuvarda yapılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre BOİ₅; 1.9-35.54 mg/l, toplam amonyak azotu; 0,008-8.071 mg/l, toplam fosfor; 0-1.85 mg/l ve pH 4.9-9.5 olarak saptanmıştır. Alınan örneklerin sadece %2’si BOİ₅ için Amerika Balıkçılık İşletmeleri Çıkış Suları kalite standartlarında önerilen 30 mg/l değerinin üzerinde tespit edilmiştir. Toplam amonyak azotu için 1,77 mg/l , toplam fosfor için ise 0.17 mg/l olarak önerilen değerler dikkate alındığında ise bu oran, azot ve fosfor için sırasıyla %25 ve %80 düzeyinde aşılmıştır.

Philipe (1985) İrlanda’daki salmon ve alabalık işletmeleri üzerinde yaptığı araştırmada bir ton balık üretiminin çevreye bıraktığı karbon, azot ve fosfor yükünün sırasıyla 437.8-635.2, 80.0-115.8 ve 20.4-28.8 birimi yok olarak saptanıştır. Bu elementlerin yemlerdeki miktarları ise 596.2-789.6, 107.2-143.0 ve 25.2-33.6 birim olarak bulunduğundan bu 3 elementin sırasıyla %73.9-%80.4, %74.6-%81.0 ve %81.0-%85.7’sinin alıcı ortama geçtiği hesaplanmıştır (O’connor ve ark. 1992).

Castello ve ark. (1995) İrlanda faaliyet gösteren alabalık ve salmon işletmelerinin çevreye olan etkilerini incelemişlerdir. İşletmelerin giriş suyuna göre çıkış suyunda başta fosfor, amonyak, BOİ₅, KOİ ve askıda katı madde olmak üzere artışlar gözlenirken çözünmüş oksijen miktarında azalmalar saptanmıştır. pH, iletkenlik, nitrat ve toplam (kjeldal) nitrojen miktarındaki değişmeler ise önemsiz bulunmuştur. Atık yükü, yemleme miktarı ve balık stoğuna bağlı olarak mevsimsel değişimler göstermiştir. BOİ₅ ve fosfor yükü ile çözünmüş oksijen tüketimi yaz aylarında daha yüksek bulunmuştur. Bazı işletmelerin çıkış suyundaki askıda katı madde ve BOİ 5 miktarında, giriş suyuna göre düşmeler gözlenmiştir. Bu düşmenin suyun havuzlardan geçişi sırasında çökme sonucu meydana geldiği saptanmıştır. Atık yükünün tank veya havuzların temizlenmesinden 2 saat sonra 1-20 kat artabileceği tespit edilmiştir. İncelenen işletmelerin sadece %9’nun deşarj noktasından 200 m mesafeye kadar çevreyi olumsuz yönde etkilediği saptanırken, bu etkileşimin doğal balık stoklarını, omurgasızları ve doğal hayatı tehlikeye sokacak düzeyde olmadığı vurgulanmıştır.

Selong ve Helfrich (1998) Virjinya eyaletindeki alabalık işletmelerinin çevre üzerindeki etkilerini belirlemek için 5 işletmenin çıkış suyunun kalitesini incelemiştir. İşletmelerin çıkış suyunda çökebilen katı madde miktarı 0.1 mg/l’nin altında bulunmuştur. İşletmelerin çıkış suları alıcı ortamın toplam amonyak nitrojeni, serbest amonyak ve nitrit nitrojeni içeriğinin artmasına yol açmıştır. Ancak bu yük sucul canlıların yaşamını tehlikeye sokacak sınırların altında bulunmuştur. İki işletmede bulunan çökertme havuzlarının çıkış sularının yükünü önemli oranda azalttığı saptanmıştır.

Westers (2000)’ye göre akar su sistemi kullanan balık çiftliklerinin çıkış sularındaki askıdaki katı madde yoğunluğu 2.0-6.0 mg/l’dir. Araştırıcıya göre bu tip işletmelerin çıkış suyundaki toplam azot ve fosfor yükü sırasıyla 0.5-4.0 mg/l ve 0.05-0.15 mg/l aralığındadır.

O’connor ve ark. (1992)’ye göre bir ton alabalık üretiminin alıcı ortama yüklediği katı maddenin kuru ağırlığına ilişkin saptanan değerler yapılan araştırmalara göre farklılık göstermektedir. Örneğin bazı araştırıcılar bu değeri, havuz ve tank yetiştiriciliğinde 100-150 kg, bazıları 550 kg, kafes yetiştiriciliğinde ise 289 kg olarak bulmuşlardır. Araştırıcılara göre eğer yem kaybı %5’e ve yem değerlendirme katsayısı 1.5’e düşürülürse artık madde yükü %40 oranında azaltılabilir. Aynı araştırıcılar Avrupa’da son yıllardaki eğilimin pelet yem içerisindeki protein ve fosfor oranını azaltmak bunun yerine yağ oranını yükseltmek olduğunu belirtmişlerdir. Bu eğilim sonucu Avrupa’da kullanılan yemlerde sindirilebilirlik oranı yüksek, yem değerlendirme katsayısı daha düşük ve dolayısıyla alıcı ortama yüklenen azot ve fosfor oranında da düşmeler gözlenmiştir. Bu tip yemlerin daha pahalı olması nedeniyle yetiştiriciler aşırı yemleme ve yem zayiatından kaçınmaktadırlar. Araştırıcılara göre yem değerlendirme katsayısı alıcı ortama bırakılan yükü doğrudan etkilemektedir. Avrupa’da bu değer 1980’li yıllarda 1.5-2.0 iken bu değer 1992 yılında 1.0’e düşmüştür. Aynı araştırıcılara göre İrlanda’da kurulu işletmeler atık boşaltım ruhsatı almak ve bazen çevre etkileşim beyannamesi vermek zorundadır.

Solbe’ye (1982) göre bir ton balık üretiminin ortaya çıkardığı biyokimyasal oksijen ihtiyacının 285 kg olduğunu ve dolayısıyla balığın tükettiği oksijen de dikkate alındığında bir ton balığın üretimi için 600 kg oksijen gerektiğini bildirmişlerdir (O’connor ve ark. 1992).

Solbe (1988), İngiltere’deki alabalık işletmelerini alıcı ortama bıraktıkları organik yük açısından 1980 yılında incelemiştir. Araştırıcıya göre bir işletmenin çıkış suyu diğer bir işletmenin giriş suyu olabileceğinden işletme çıkış sularının niteliği iyi algılanmalı ve araştırılmalıdır. Araştırıcı İngiltere’deki alabalık işletmelerinin %25’nin aynı su kaynağını paylaştıklarını ve 53 işletme arasındaki ortalama mesafenin 10 km civarında olduğunu bildirmiştir. Ancak bazı bölgelerde 11 km’lik bir mesafe içerisinde ardarda kurulu 3 veya 4 işletmeye de rastlamak mümkündür. Yüzey sularını kullanan İşletmelerin %60’ının debisi 300 L/sn’nin altında olan küçük ırmakları kullandığı buna rağmen bazılarının yılda 50 tonun üzerinde balık ürettikleri saptanmıştır. Araştırmacıya göre debinin düşük olması nedeniyle bu işletmelerin alıcı ortama bıraktıkları yük konusunda daha titiz olmaları gerekmektedir. Aynı araştırıcı bazı durumlarda ırmağın kendini yenilemesi için saniyede 1 080 mg O₂, yılda ise 34 ton oksijene ihtiyaç duyulduğunu bildirmiştir. Bir ton balık üretiminin doğaya ortalama 602 kg oksijene mal olduğu saptanmış ve 43 işletmenin altındaki kısımlarda sudaki biyolojik oksijen ihtiyacı (BOİ₅) 0.7 mg/L oranında artış göstermiştir. 36 işletmenin her biri saniyede 2 330 mg katı madde yükü ortaya çıkarmıştır. Bu işletmelerin azot yükü ise alıcı ortamda fazla değişime yol açmamıştır. Bu artış amonyak-azotu için 0.07 mg/L, nitrit-azotu için 0.02 mg/L ve nitrat-azotu için ise 0.23 mg/L olarak saptanmıştır. Çıkış sularını bıraktıkları nehirlerde azot türevlerinin yoğunluğu ise fazla bulunmamıştır. Bir ton balık üretimi 15.7 kg fosfor yükü oluşturmuş ancak alıcı ortamda sadece 4 mg/L olarak hesaplanmıştır. Araştırıcıya göre alıcı ortam olan akarsu, işletmelerden gelen organik yükü belirli bir dereceye kadar seyreltip aşağı kısımlara taşımaktadır. Bu seyreltme oranı alıcı ortamın özelliklerine ve yükün miktarına bağlıdır. 1980 yılında yapılan bu çalışmada işletmelerin %15’nin kirlenmeye yol açtıkları saptanmıştır. Bu kirlenme aşırı düzeyde askıdaki katı madde bırakılması şeklinde olmuş ve nehir tabanlarında birikmeye ve suyun renginin değişmesine yol açmıştır. Araştırıcıya göre diğer bir sorun da işletmelerin hastalıkların tedavisinde kullandıkları antibiyotiklerdir (Larid ve Nedham, 1988).

Çelikkale ve ark. (1999)’a göre, Türkiye’de balık çiftlikleri arasındaki mesafeye ilişkin bir standart olmadığından bazen aynı akarsu üzerinde birkaç işletme faaliyet gösterebilmektedir. Araştırıcılar buna örnek olarak Trabzon ile Maçka-Meryemana Deresi üzerindeki işletmeleri göstermekte ve buradaki işletmeler arasında ancak 50-200 m mesafe bulunduğunu bildirmektedirler. Aynı araştırıcılar bu uygulamanın sakıncalarını, hastalıkların bulaşma riskinin artması, işletmelerin kapasite artırım olanaklarının ortadan kalkması ve alıcı ortamın aşırı şekilde kirlenmesi olarak dile getirmekte ve iki balık çiftliği arasındaki mesafenin 1.0-8.0 km olmasını bildirmektedirler. Bu bağlamda su ürünleri yetiştiriciliği yapan işletmeler arasındaki mesafelere ilişkin standartlar getirilmesini önermektedirler.

Asche ve ark. (1999)’a göre su kirliliği su ürünleri işletmelerinde büyümenin azalmasına, ölüm oranının artmasına ve balık eti kalitesinin düşmesine yol açtığından, işletmeciler işletme-çevre etkileşimini kendi karar mekanizmalarında dikkate almalıdırlar. Araştırıcılara göre su ürünleri yetiştiriciliğinde alıcı ortamı olumsuz yönde etkileyen etkenlerin başında yem ve ilaç (antibiyotik) kullanımı gelmekte ve bu iki alanda yapılacak yeni düzenleme ve uygulamalar ile bu etkileşim en az düzeye indirilebilmektedir. Aynı araştırıcılara göre Norveç’te salmon işletmeleri daha etkin yemleme teknikleri kullanımı ile yem dönüşüm oranını iyileştirerek (yem dönüşüm oranı, 1.0:1.19) daha az yem kullanmakta ve dolayısıyla hem yem giderlerini hem de alıcı ortama yükledikleri organik madde oranını azaltmaktadırlar. Ayrıca tedavi yöntemleri yerine aşılama uygulamalarının artması ile hem hastalıktan doğan kayıplar ve üretim masrafları azalmakta hem de alıcı ortam daha az oranda etkilenmektedir. Araştırıcılara göre su ürünleri yetiştiriciliğinde verimlilik ve çevre arasında yakın bir ilişki bulunmakta ve Norveç’teki işletmeler bu prensip ve düşünceden yola çıkarak çevre ile dost bir üretim gerçekleştirmekte ve çevre kirliliğini azalmakta başarılı olmaktadır. Araştırıcılar yetiştiricilik-çevre etkileşimine yönelik araştırmaların çok masraflı olduğundan ve üreticilere ek bir gelir sağlamadığından bu tip çalışmaların işletmelerden beklenemeyeceğinden ve devlet tarafından finanse edilmesi gerekliliğini dile getirmektedir. Salmon yetiştiriciliğinden kaynaklanan fosfor yükü 1994 yılında Norveç’in toplam fosfor yükünün %24’ünü ve Kuzey Denizine bırakılan toplam fosfor yükünün %2’sini oluşturmuştur. Azot yükü ise %7 olarak saptanmıştır.

Yetiştiricilik-Çevre Etkileşimine Yönelik Yasal Düzenlemeler

Su ürünleri yetiştiriciliğinin gıda güvencesi, istihdam yaratması, döviz girdisi sağlaması ve kırsal alanların kalkınması açısından taşıdığı önem göz önünde tutularak ülkeler yetiştiricilik-çevre etkileşimini düzenlemek ve yetiştiriciliğin alıcı ortam üzerindeki potansiyel etkilerini en aza indirebilmek için çeşitli yasal düzenlemelere başvurmaktadırlar. Avrupa ülkelerinde su ürünleri yetiştiriciliğinin çevreye olan etkilerini düzenleyen uygulamalar Tablo 2.4’de özetlenmiştir. Bu yasal düzenlemelerin başlıcaları ; üretim kotaları, zorunlu su arıtım uygulaması, N ve P yükü sınırlamaları, yüksek enerjili ekstrude yemlerin kullanım zorunluluğu ve yem dönüşüm oranı (FCR) standartlarıdır. Uygulamalar arasında bir birliktelik söz konusu değildir. Avrupa Birliği ülkelerinde bile standart bir uygulama söz konusu olmayıp her ülke kendi mevzuatını uygulamaktadır. En yaygın yasal düzenlemeler, nitrojen ve fosfor yüküne dönük sınırlama, arıtım zorunluluğu ve üretim kotalarıdır.

İngiltere’de arıtma zorunluluğu, işletmelerin çıkış sularının alıcı ortama verilemeden önce bir çökertme havuzundan geçirilmesini kapsamaktadır. Diğer bazı ülkelerde çökertme havuzlarının yanısıra fiziksel filtrasyon ekipmanları da zorunludur. İşletmelerin üretim seviyelerine yönelik sınırlama ve kota sistemi daha çok deniz kafes işletmelerine yönelik olmaktadır. Çünkü bu işletmelere yönelik N ve P yükü sınırlamasının uygulanması teknik olarak olası değildir. Sadece Danimarka’da üretim kotaları karada bulunan işletmelere de uygulanmaktadır ( Midlen ve Redding, 1998).

Tablo 2.3.. Avrupa ülkelerinde su ürünleri yetiştiriciliği-çevre etkileşimini düzenleyen uygulamalar ( Midlen ve Redding, 1998)

Ülke	Üretim sınırlaması (kota)	Zorunlu su arıtımı	N ve P yükü sınırlamaları	Çevreye etkisi az olan yem kullanımı	Yem dönüşüm oranı (FCR) standartları
Avusturya	Yok	Var	Var	Yok	Yok
Belçika	Yok	Yok	Yok	Yok	Yok
Danimarka	Var	Var	Var	Var	Var
Finlandiya	Var	Yok	Yok	Yok	Var
Almanya	Yok	Var	Var	Yok	Yok
İzlanda	Var	Var	Yok	Yok	Yok
İrlanda	Var	Var	Var	Yok	Yok
İtalya	Yok	Yok	Var	Yok	Yok
Norveç	Var	-	Yok	Yok	Var
İsveç	Var	-	Yok	Yok	Yok
UK İngiltere ve Galler İskoçya Shetland İrlanda	Yok Var Yok Yok	Var Yok - Yok	Var Var Var Var	Yok Yok Yok Yok	Yok Yok Yok Yok

İşletmelerin çıkış suyunun N ve P yüküne dönük getirilen standart ve sınırlamalar da ülkeler arasında farklılık göstermektedir ( Tablo 2.3). Bu değerler su girişi ve çıkış arasında meydana gelebilecek maksimum izin verilebilir artışı ifade etmektedir. Örneğin Danimarka’da bir işletmeye giren suyun BOİ₅ yükünde çıkışta sadece 1 mg/l artışa izin verilmektedir. Bu değer İngiltere’de 2 mg/l’dir

Tablo 2.4. Karada kurulu Salmonidae işletmelerinin çıkış sularının yüküne yönelik standartlar (mg/l, maksimum izin verilebilir yükleme değerleri ) ( Midlen ve Redding, 1998)

Kriter (mg/l)	Danimarka	İngiltere
BOİ5	1.0	2.0
Askıda katı madde	3.0	5.0
Fosfor	0.05	-
Amonyak azotu	0.4	0.5
Toplam azot	0.6	-

Yetiştiricilik ve çevresel etkileşimi konusunda en sıkı düzenlemeler Danimarka’da uygulanmaktadır. Yukarıda söz edilen deşarj standartları yanı sıra bu ülkede kullanılacak balık yemlerine ilişkin de sınırlamalar getirilmiştir. Örneğin kullanılan yemlerin brüt enerjisinin en az %74’nü metabolik enerji oluşturmalı, toplam maksimum %9 , toplam fosfor %1 ve toz miktarı maksimum %1 olmalıdır. Bu ülkede işletmelerin deşarj sularına bir harç uygulanmamaktadır ( Bergheim ve Cripps, 1998).

Danimarka’da alabalık yetiştiriciliğinde kullanılan yemlerin sindirilebilirliğinin en az %70, yem dönüşüm oranının en az 1.0: 1.6 ve azot ile fosforun kuru madde ağırlığının sırasıyla en fazla %8.0 ve %1.0 olması zorunludur (O’connor ve ark. 1992).

Iversen (1995)’e göre Danimarka’daki alabalık yetiştiriciliği dünyada en sıkı düzenlemelere sahip sektörlerin başında gelmektedir. Her işletmenin yılda kullanabileceği yem miktarı ve alıcı ortama bırakabileceği azot miktarı sınırlandırılmıştır.

Amerika Birleşik Devletlerinde su ürünleri işletmelerinin deşarjı Çevresel Koruma Ajansı ( Environmental Protection Agency, EPA) tarafından düzenlenmektedir ( Fornshell, 2001). Bu kurum belirli ölçekteki çiftliklere su deşarj izin belgesi alma zorunluluğunu getirmiştir. Soğuk su balıkları üreten ve yılık kapasitesi 9.090 kg üstünde olan veya aylık yem tüketimi en yoğun dönemde 2.272 kg üzerinde olan işletmeler su deşarj izin belgesi almak zorundadırlar ( Davis, 1993). Ancak Amerika’da da su ürünleri işletmelerinin çıkış suyuna ilişkin düzenlemeler

farklılık göstermektedir. Kuzey Karolina’da su ürünleri işletmelerinin çıkış suyundaki askıdaki katı madde miktarının aylık ortalamasının 5.0 mg/l’nin aşmasına izin verilmemektedir. Ayrıca günlük maksimum askıdaki katı madde miktarı 10 mg/l’yi aşmamalıdır. Bu eyalette işletmelerin çıkış suyundaki çözünmüş oksijen miktarının 6.0 mg/l’nin altına düşmesine izin verilmemektedir. Virjinya eyaletinde soğuk su balıkları üreten işletmeleri besleyen akar suların kalitesine yönelik standartlar getirilmiştir ( Tablo 2.5).

Tablo 2.5. Virjinya’da su ürünleri işletmelerini besleyen akar sulara ilişkin standart su kalite parametre değerleri ( Davis, 1993)

Parametre	Standart değerler (mg/l)
	Minimum	Maksimum
PH	6.5	9.5
Çözünmüş oksijen	6.6	-
Toplam askıdaki katı madde	10	15
Çökebilir katı madde	0.1	3
BOİ5	-	10

Kanada’da yılda 630 tonun üzerinde balık yemi kullanan işletmeler deşarj suları için ruhsat almak zorundadırlar. Ayrıca aynı su kaynağı üzerinde kurulu işletmeler için 3 km mesafe zorunluluğu da getirilmiş ve uygulanan izleme programı çerçevesinde işletmelerin çevreye olan etkileri takip edilmektedir ( Anonymous, 2001). İskoçya’da ise gerek tarımsal gerekse sanayi atıklarının alıcı ortam üzerindeki etkilerini belirlemek ve izlemek için akarsular kalitelerine göre sınıflandırılmıştır ( Anonymous 2000).

Tablo 2.6. İskoçya akarsu sınıflandırma ıskalası ( Anonymous 2000)

		Çözünmüş oksijen	BOİ5	NH3-N
Su kalitesi	Sınıf	% doymuşluk	mg/l	mg/l
Çok iyi	A	80	2.5	0.25
İyi	B	70	4	0.6
Nispeten iyi	C	60	6	1.3
Orta	D	50	8	2.5
Kötü	E	20	15	9.0

Yetiştiricilikte Atık Yönetimi

Kaliteli yem kullanımı, etkin çiftlik yönetimi ve yemleme stratejilerinin uygulanması ve kültür sistemlerinin daha iyi tasarımı ile, Avrupa ülkelerinde Salmonidae türlerinin yetiştiriciliğinden kaynaklanan atık yükünde son 20 yılda %50-70 oranında azalma meydana gelmiştir ( Bergheim ve Cripps, 1998).

Yüksek oranda yağ ve daha düşük oranda protein içeren yüksek enerjili ektrude yemlerin geliştirilmesi ve kullanılması su ürünleri işletmelerinin çıkış sularının kalitesini olumlu yönde etkilemiştir. Bu yemlerdeki yüksek yağ kaynaklı enerji, proteinin katabolizmasını azaltmakta ve balıkların proteinden yararlanma etkinliğini artırmaktadır ( Lanari ve ark., 1995; Iversen, 1995; Ramseyer, 1998; Midlen ve Redding;1998). Daha az kirlenmeye neden olan bu yemlerin temel özellikleri aşağıdaki gibi özetlenebilir ( Midlen ve Redding, 1998) :

- Dışkı miktarını azaltacak yüksek sindirilebilme oranına sahiptirler.

- Günlük yem tüketimini azaltmak için daha yüksek yoğunlukta enerji ve besin içerirler.

- Optimum büyüme ve yemden yararlanma için dengeli bir besin içerikleri vardır.

- Maksimum yem alımını ve minimum yem zayiatı sağlamak için balık tarafından iştahla tüketilecek tat ve yapıya sahiptirler.

- Kullanılan peletleme tekniği sayesinde bu yemler daha stabil bir pelet yapısına sahip olup, suya besin sızma oranı daha azdır. Ayrıca daha geniş bir büyüklük aralığında pelet yapımı mümkün olduğundan her boy balık için pelet üretimi mümkün olmaktadır.

Bazı ülkelerde bu tip yemlerin kullanılması zorunlu kılınmıştır. Örneğin Danimarka’da bu uygulama ile bir ton balık üretimi başına işletmelerin çıkış sularından alıcı ortama bırakılan BOİ 5 yükü 1980-1991 yılları arasında 600’den 247’ye, toplam azot yükü 180’den 49’a ve toplam fosfor yükü 30’dan 6 kg’a düşmüştür ( Bergheim ve Cripps,1998 ).

Kaliteli yemlerin kullanılması ile alabalık işletmelerinde yemin ete dönüşüm oranı da olumlu yönde etkilenerek daha az yemle aynı üretim seviyesi korunmakta ve alıcı ortama daha az oranda fosfor ve azot bileşimleri bırakılmaktadır. 1974 yılında İskandinav ülkelerinden Danimarka ve Norveç’teki alabalık işletmelerinde yemin ete dönüşüm oranı 2.08 iken bu oran 1995 yılında 1.0-1.1’e düşmüştür. Bu olumlu gelişme işletmelerin çıkış suyu kalitesini de olumlu yönde etkilemiştir. 1974 yılında 1 ton balık üretiminin alıcı ortama bıraktığı N ve P yükü sırasıyla 132 ve 31 kg iken bu değerler 1995 yılında sırasıyla 55 ve 4.8 kg’a inmiştir ( Enell, 1995).

Yetiştiricilikte kullanılan yemlerin içeriğinin değiştirilmesi ile işletmelerin nitrojen ve fosfor deşarj yükü azaltılabilir. Nitekim İsveç’te 1990 yılı öncesinde kullanılan alabalık yemleri %1.2-1.4 fosfor içerirken, daha kaliteli yemlerin geliştirilmesi ile yemlerdeki fosfor oranı %0.8’e düşürülmüştür. Bu gelişmenin sonucunda 1985 yılına kadar 1 ton alabalık üretiminin alıcı ortama ulaştırdığı fosfor yükü 29 kg iken bu değer son yıllarda 15 kg/ton balığa gerilemiştir ( Midlen ve Redding, 1998).

Yemleme yönetimi de su ürünleri işletmelerinin çevre üzerindeki etkilerinin azaltılması bakımından önemli bir aracıdır. Bu açıdan yemleme şekli ve zamanı önem taşımaktadır. Yem sunumunda uygulanan yöntem yem zayiatını ve dolayısıyla yemleme etkinliğini doğrudan etkileyebilmektedir. İşletmelerde optimum yemleme ve büyüme oranının belirlenmesi için işletmeciler standart yemleme tabloları yanı sıra kendi özgün koşullarını dikkate alarak yemleme tabloları geliştirmelidirler. Bu amaçla uzun süreli olarak çevresel koşullarını ve balıklardaki büyümeyi izlemeleri gerekmektedir. Yemleme sıklığı da yemden yararlanmayı ve atık miktarını doğrudan etkileyebilmektedir. Örneğin alabalıkların yemlemeden sonra ilk 2 saat iştahın azaldığı ve balığın yem almak istemediği saptanmıştır. Verilecek yem balık tarafından aktif olarak alınmadığından alıcı ortama karışacaktır. Su kalitesi de yemden yararlanmayı etkilemekte ve işletme yönetiminde titizlikle izlenmelidir. Örneğin çözünmüş oksijen miktarı 6 mg/l’nin altına düştüğünde alabalıklarda yem tüketimi azalmaktadır. Maksimum yem tüketimi sırasında çözünmüş oksijen 5 mg/l’nin altına düştüğünde, büyüme oranı %20 azalmaktadır (Midlen ve Redding, 1998).

Miller ve Semmens’e göre ( 2002) üretim dönemi boyunca uygun yemlerin kullanılması, etkin yemleme programının uygulanması ve çıkış sularındaki katı maddelerin alıcı ortama verilmeden önce çökertilmesi ile işletmelerin besleyici element yükü %50 oranında azaltılabilir. Araştırıcılar, su ürünleri işletmelerinin uygulayacağı atık yönetimini, yem ve yemleme düzenlemeleri ve katı atık uzaklaştırması olmak üzere 2 bölüm ele almışlardır. Yemleme yönetimi bağlamında yüksek enerjili ekstude yemlerin seçimi ve kullanılması işletmelerin atık yükünün azaltılmasında etkili olduğu saptanmıştır. Bu yemlerin kullanılması ile hedeflenen büyüme oranına daha az yem tüketimi ile ulaşılmakta ve yemlerde yemden yararlanma oranı daha iyi olmaktadır. Dolayısıyla daha az yem ile aynı üretim seviyesi korunmaktadır. Yüzer ekstrude yemlerin geliştirilmesi de işletmelerin atık kontrolüne olumlu katkıda bulunmuştur. Tüketilmeyen yemler su yüzeyinde kaldığından toplanması ve uzaklaştırılması daha kolay olmaktadır.

Balık çiftliklerinin tasarımı, yer seçimi ve yönetimi işletmelerin çevreye olan etkisinin azaltılması bakımından önemlidir. Yemleme stratejileri ve kullanılan yem tipi işletmelerin atık yükünü belirleyen en önemli faktörlerdir. Midlen ve Redding’e göre (1998) su ürünleri yetiştiriciliğinin çevre üzerindeki etkisini azaltmak için ‘atık minimizasyonu’ etkili bir çevresel yönetim aracıdır. Araştırıcılara göre atık minimizasyonu için en önemli stratejiler, üretim planlaması ve işletme tasarımı ile işletme (operasyonel) yönetimidir. Araştırıcılar; planlama aşamasındaki stratejileri; çevre etkileşim değerlendirmesi (ÇED), çevresel modelleme ve üretim sistemi tasarımı olarak özetlerken işletme yönetimi aşamasındaki önlemleri, yemleme stratejisi (örneğin daha az organik yüke yol açan yemlerin kullanımı) ve uygun bakım teknikleri olarak sıralamaktadırlar. Yetiştirme tankları ve havuzlar farklı hidrolojik özeliklere sahip olup işletmelerin alıcı ortama bıraktıkları yükü etkileyebilmektedir. Alabalık yetiştiriciliğinde yaygın olarak kullanılan kanal tipi havuzların son kısmında tabana yapılan küçük çökertme çukurlarının yardımıyla katı atıkların çıkış suyu ile alıcı ortama bırakılmadan toplanması mümkündür. Burada biriken atıkların daha sonra havuzlardan toplanarak uzaklaştırılması işletmelerin organik yükünün azaltılması bakımından başvurulabilecek en basit işletme tasarımı uygulamalarından biridir. İşletmelerin çıkış sularının alıcı ortama verilemeden önce bir çökertme havuzundan geçirilmesi özellikle askıdaki katı madde yükü bakımından çıkış suyunun kalitesini olumlu yönde etkilemektedir. Özellikle hasat ve temizleme amacıyla havuzların boşaltımı sırasında işletmelerin alıcı ortama bıraktıkları yükte önemli artışlar gözlenmiştir. Normal yetiştirme işlemlerinin yürütülmesi sırasında alabalık işletmelerinin çıkış suları 1.5-11.4 mg/l askıda katı madde taşırken, havuzların temizlenmesi sırasında bu miktar 17-8010 mg/l’ye ulaşabilmektedir. BOİ₅’i 1.9-4.4’ ten 40-1150’ye çıkarken, toplam fosfor yükü 0.03-0.13’ten 0.14-3.1 mg/l’ye yükselebilmektedir ( Tablo 2.7). Çökertme havuzlarının yardımıyla özellikle hasat ve havuzların temizlenmesi sırasında çıkış sularının yükü önemli oranda azaltılabilmektedir ( Midlen ve Redding, 1998).

Tablo 2.7. Alabalık işletmelerinde normal yetiştirme sürecinde ve havuzların temizlenmesi sırasında çıkış suyu kalitesinin karşılaştırılması ( Midlen ve Redding, 1998).

Su Kalite parametreleri (mg/l)	Normal dönem	Havuzların temizlenmesi
Askıda katı madde	1.5-11.4	17-8010
BOİ5	1.9-4.4	40-1150
KOİ	8-24	50-2770
Toplam P	0.03-0.13	0.14-3.1
NH4-N	0.09-0.52	-
NO2-N	<0.29	-
NO3-N	0.47-3.58

İşletmelerin çıkış sularındaki katı atıkların alıcı ortama bırakılmadan uzaklaştırılması da işletmelerin çevreye olan potansiyel etkilerinin azaltılması açısından başvurulabilecek atık yönetimi uygulamalarından biridir. İşletme çıkış sularında askıdaki katı maddelerin artması BOİ₅’nin artmasına yol açmaktadır. Dolayısıyla deşarj sularındaki çökebilen katı maddenin uzaklaştırılması BOİ₅ ve KOİ’nin düşmesine katkıda bulunmaktadır. Başlıca atık uzaklaştırma yöntemleri, uygun havuz veya tank tasarımı, atık çökertme havuzlarından yararlanma ve yapay sulak alanların kullanılması olarak özetlenmektedir ( Miller ve Semmens, 2002).

Naylor ve ark. (1999)’ye göre su ürünleri işletmelerinin çıkış sularındaki fosfor, organik madde ve daha az oranda olsa da, balık tarafından salgılanan azot, çökebilen katı fraksiyonda ve çökertilerek uzaklaştırmaları mümkündür. Bu nedenle çökertme, işletmelerin atık yükünü azaltmada etkin bir yöntemdir.

Yetiştirme havuz ve tanklarının tabanındaki su akış dinamiğinden yaralanılarak tank veya havuzdaki katı atıkların belirli bir noktaya toplanılması ve daha sonra uzaklaştırılması mümkündür. Böylece işletmelerin çıkış suyundaki atık yükü belirli bir oranda düşürülmektedir ( ( Bergheim ve Cripps, 1998).

Dumas ve Bergheim’e göre (2001) su ürünleri yetiştiriciliği yapan işletmelerin çıkış suyundaki askıdaki katı madde yükü işletmeler arasında farklılık göstermekte ve 2-50 mg/l arasında değişmektedir. Bu nedenle katı atıkların uzaklaştırılmasında kullanılacak sistemin seçiminde dikkate alınmalıdır. Bu araştırıcılara göre başta çökertme ve süzme olmak üzere 2 sistemden yararlanılabilir.

Su ürünleri işletmelerinde kullanılan en yaygın süzme araçları üçgen, döner fıçı, ve döner disk filtrelerdir. Norveçte 250-120 mikron’luk filtreler kullanılarak işletmelerin çıkış sularında bulunan askıda katı madde %16-94 oranında başarı ile uzaklaştırılmıştır ( Bergheim ve Cripps, 1998).

Su ürünleri işletmelerinin atık yönetimi modellerinden biri de yapay sulak alanlardır. Bu yapay sulak alanlarda işletmelerin çıkış suyundaki besleyici elementler bitkiler tarafından kullanılır. Yapay sulak alanlar ek bir enerjiye gereksinim duymadıkları için diğer atık uzaklaştırma yöntemlerine göre daha ekonomiktirler. Ancak eğer işletmeye yakın ve ucuz arazi var ise yapay sulak alan uygulaması rantabl olabilmektedir. Ayrıca işletme çıkış suları bu sulak alanlara verilmeden önce birincil bir çökertme sisteminden geçmeleri gerekmektedir. Bu nedenle diğer alternatiflere göre ( örneğin çökertme havuzları, filtre) en büyük dezavantajları geniş araziye gereksinim duymaları ve ancak ikincil bir atık uzaklaştırma yöntemi olmalarıdır. Ancak yükleme oranı 30 kg/m²/yıl olduğunda yapay sulak alanların toplam askıdaki katı maddenin %95’ini ve azot ile fosforun %80-90’nını uzaklaştırdığı saptanmıştır (Miller ve Semmens, 2002). Comeau ve ark. (2001) göre yapay sulak alanlar balık çiftliklerinin çıkış sularındaki katı madde ve fosfor yükünün azaltılmasında çok etkili ve ekonomik bir yöntemdir.

3. MATERYAL ve METOT

3.1. Materyal

3.1.1. Araştırma yeri

Araştırma yeri olarak Bozüyük ilçesi, Bozalan köyü Karasu Deresi üzerinde ard arda kurulmuş olan 5 adet gökkuşağı işletmesi seçilmiştir (EK 1). İşletmeler kuruluş amaçları doğrultusunda kuluçka, yavru ve sofralık balık büyütme ağırlıklıdır. Bu durum işletmeler arası farklılıklar göstermektedir. İşletmelerin kapasite ve üretim miktarları Tablo 3.1’de verilmiştir.

Tablo 3.1. İşletmelerin kapasite ve üretim miktarı

İşletme No	Teorik Kapasite ( ton/yıl)	2001 fiili Üretimi (ton/yıl)
1 (Hurma)	256	40
2 (Liman-Bozalan)	900	1000
3(Liman-Saraycık)	600
4 (Mersu)	120	200
5 (Serhat)	52	60
TOPLAM	1928	1300

3.1.2. Araştırma alanında kullanılan araçlar

- Çözünmüş oksijen ile su sıcaklığı ölçümlerinde kullanılan YSI 51B Model Oksijenmetre,

- Tampon çözeltilerle kalibre edilmiş arazi tipi pH metre,

- Su örneklerinin taşınmasında kullanılan plastik bidonlar.

3.1.3. Laboratuvarda kullanılan araçlar

- Su analizleri için gerekli kimyasal maddeler,

- Cam malzemeler,

- Spektrofotometre

3.2. Metot

3.2.1. Saha çalışması

Araştırmada Madde 3.1’de kapasite ve üretim miktarı belirtilen 5 işletmenin giriş ve çıkış suyundan ayda birkez alınan su örnekleri aynı gün laboratuvara taşınmıştır. Su sıcaklığı, çözünmüş oksijen ve pH ölçümleri yerinde yapılmıştır.

3.2.2. Laboratuvar çalışması

3.2.2.1. Su örnekleri analiz yöntemleri

3.2.2.1.1. Fosfor fraksiyonlarının belirlenmesi

Laboratuvara ulaştırılan su örneklerinde, toplam fosfor, toplam ortofosfat, toplam filtre edilebilir fosfor, toplam filtre edilebilir ortofosfat, partiküler inorganik fosfor konsantrasyonları (Anonymous, 1975)’e göre belirlenmiştir.

Fosfor analizleri genellikle iki işlem kademesinden oluşur:

- Analizlenen fosfor formunun çözünen ortofosfata dönüştürülmesi,

- Filtre edilebilen ortofosfatın kolorimetrik tayini.

İlk kademede (sindirme işlemi) persülfatla parçalama tekniği kullanılarak parçalanmayı takiben serbest hale geçen ortofosfat Askorbik Asit metodu ile tayin edilmiştir (Anonymous, 1975).

Filtre edilebilen (çözünmüş) ve filtre edilemeyen (partikül haldeki) fosfatların birbirinden ayrılması, su örneklerinin Whatman GF/C (0.45 mm’lik) membran filtreden geçirilmesiyle sağlanmıştır.

Partiküler inorganik fosfor değerleri ise, toplam ortofosfat ile toplam filtre edilebilir ortofosfatın farkından hesaplanmıştır (Kronvang, 1992).

Fosfor fraksiyonlarının belirlenmesi için alınan su örneklerinin korunmasında dondurma işlemi uygulanmıştır (Lambert ve ark. 1992).

Fosfor fraksiyonlarının belirlenmesine yönelik işlemler Şekil 3.1’de şematize edilmiştir.

Whatman GF/C süzgeç

Filtre edilemeyen kağıdından filtre edilen

Toplam Toplam Toplam Toplam filtre edilebilir

fosfor ortofosfat edilebilir ortofosfat fosfor

(TF) (TO) (TFO) (TFF)

Şekil 3.1. Fosfor fraksiyonlarının belirlenmesine yönelik işlemler

İşletmelerin toplam fosfor yükü Foy ve Rosell (1991)’in belirttiği şekilde, giriş ve çıkış suyunda ölçülen toplam fosfor konsantrasyonları arasındaki fark ile örnek alma periyodu boyunca işletmelerden geçen su miktarının çarpımından hesaplanmıştır.

3.2.2.1.2. Azot fraksiyonlarının belirlenmesi

Amonyak azotu: Amonyum iyonunun bazik ortamda Nessler reaktifi ile vermiş olduğu sarı rengin konsantrasyonuna bağlı renk şiddeti spektrofotometre yardımıyla 425 dalga boyunda ölçülmüştür (Anonymous, 1975).

Nitrit azotu: Örnekteki nitrit iyonları ile sülfanilik asidin diazolanması sonucu oluşan diazo bileşiğinin alfa naftilamin ile verdiği kırmızı renk kolorimetrik olarak spektrofotometre yardımı ile 520 dalga boyunda ölçülmüştür (Anonymous, 1975).

Nitrat azotu: Örnekteki nitrat iyonları ile brucine arasındaki reaksiyon sonucu oluşan sarı renk kolorimetrik olarak, spektrofotometre yardımıyla 410 dalga boyunda ölçülmüştür (Anonymous, 1975).

3.2.2.1.3. Diğer kimyasal parametrelerin belirlenmesi

Kimyasal oksijen ihtiyacı (KOİ): Su numunesinin KMnO₄ ile muamele edilip, sodyum oksalat ile titre edilmesinde (mg/L O₂ cinsinden) bulunan miktardır (Anonymous, 1975).

Biyolojik oksijen ihtiyacı (BOİ₅): Yeni alınmış numune üzerinde ve numunenin 20 ^oC’de günlük 5 günlük inkübasyonundan sonra yapılan oksijen tayininden hesaplanmıştır (Anonymous, 1995).

Askıda katı madde: Su örneğinin filtreden geçemeyen kısmının 103 ^oC’de etüvde 1 saat kurutulması, desikatörde soğutulup tartılması suretiyle tayin edilmiştir (Anonymous, 1995).

3.2.3. İstatistiki değerlendirme

Verilen istatistiki değerlendirmesinde Düzgüneş ve ark. (1983)’nın belirttiği esaslar kullanılmıştır.

3.2.4. İşletmelerin Karasu Deresi üzerine tahmini fosfor yükünün hesaplanması

Bu amaçla 2001 yılı toplam balık üretim miktarları, yemin ete dönüşüm oranı, toplam tüketilen yem miktarı ve kullanılan yemin fosfor içeriği dikkate alınarak işletmelerin fosfor yükü kgP/ton balık ve kgP/ton yem olarak hesaplanmıştır. Bu bağlamda Tablo 3.2’de verilen değerler esas alınmıştır. İşletmelerin yıllık üretim miktarı, yem dönüşüm oranı ve yem tüketim miktarının hesaplanmasında işletmecilerin beyanı ve proje ekibinin gözlemleri temel alınmıştır.

Tablo 3.2. İşletmelerin 2001 yılı üretim miktarı, yem tüketimi, yemin fosfor içeriği ve yem dönüşüm oranı (FCR) değerleri.

İşletmeler	Üretilen balık miktarı (kg/yıl)	Tüketilen yem miktarı (kg/yıl)	Yem dönüşüm oranı	Yemin fosfor içeriği (%)
Hurmalar	40 000	60 000	1,5	1,5
Liman-Bozalan	1000 000	1150 000	1,15	1,5
Liman-Saraycık
Mersu	200 000	240 000	1,2	1,5
Serhat	60 000	57 000	0,95	1,5

İşletmelerin tahmini fosfor yükleri ise Boyd ve Queiroz (2001)’ın belirttikleri formüle göre hesaplanmıştır:

Yemle gelen fosfor girdisi= Kullanılan yem miktarı (kg) x Yemin fosfor içeriği = (kg P)

Balıkla uzaklaştırılan fosfor miktarı= Balık miktarı (kg) x 0,25 kg kuru madde/kg balık x 0,032 kg P/kg kuru madde

= (kg P)

Sisteme ( Karasu deresi) fosfor yükü = Yemdeki P (kg) – Balıktaki P (kg) = kg P

4. BULGULAR

4.1. Su Kalite Parametrelerine İlişkin Bulgular

Su sıcaklığı:

Araştırma periyodu boyunca Karasu Deresi kaynak suyu ile dere üzerinde ardarda kurulan 5 işletmenin giriş ve çıkış sularında ortalama su sıcaklığı değerlerinde genel anlamda artış ve azalışlar saptanmış ise de son işletme olan Serhat Alabalık çıkış suyunda ortalama su sıcaklığı Mart, Mayıs, Temmuz, Kasım, Ocak ve Şubat aylarında kaynak suyuna göre istatistiki açıdan önemli bir farklılık göstermemiştir (p>0.01). Ancak Nisan, Haziran, Eylül, Ekim ve Ağustos aylarında ortalama su sıcaklığı değeri, kaynak suyuna göre daha yüksek bulunmuştur. Bu sıcaklık farklılığı, 0,05 ^oC olarak Mayıs ayında en düşük, 2,8 ^oC ile Ağustos ayında en yüksek saptanmıştır (Şekil 4.1).

Çözünmüş oksijen (ÇO₂):

Araştırma periyodu boyunca, Karasu Deresi kaynak suyu ile dere üzerinde ardarda kurulan 5 işletmenin giriş ve çıkış sularında ortalama çözünmüş oksijen değerleri genel anlamda artış ve azalışlar göstermiştir (Şekil 4.2, Tablo 4.1). Ancak bütün aylarda son işletme olan Serhat Alabalık çıkış suyunda çözünmüş oksijen değerleri kaynak suyuna göre düşük bulunmuştur (p<0,01). Nisan ayında bu farklılık 4,75 mg/L ile en yüksek düzeyde belirlenmiştir.

pH değerleri:

pH değerleri Karasu Deresi kaynak suyu ile dere üzerindeki 5 işletmenin giriş ve çıkış sularında Mart, Temmuz ve Şubat ayları dışında önemli farklılık göstermemiştir (p>0.01). Serhat Alabalık İşletmesi çıkış suyunda saptanan pH değeri, Mart ayında kaynak suyuna göre yüksek, Temmuz ve Şubat aylarında ise düşük bulunmuştur (Şekil 4.3, Tablo 4.2).

Biyolojik oksijen ihtiyacı (BOİ₅):

Araştırma periyodu boyunca Karasu Deresi kaynak suyu ile 5 işletmenin giriş ve çıkış sularında saptanan BOİ₅ değerleri arasındaki farklılıklar istatistiki açıdan önemli bulunmuştur (p<0,01). BOİ₅ değerleri bütün aylarda son işletme olan Serhat Alabalık çıkış suyunda, kaynak suyuna göre daha yüksektir (Tablo 4.3.). Kaynak suyunda BOİ₅ değeri, araştırma periyodu boyunca 0,06-2,71 mg/L arasında değişirken, son işletme olan Serhat Alabalık çıkış suyunda 1,12-4,99 mg/L arasında saptanmıştır.

Kimyasal oksijen ihtiyacı (KOİ):

Araştırma periyodu boyunca, Karasu Deresi kaynak suyu ile dere üzerinde kurulmuş olan 5 işletmenin giriş ve çıkış sularında genel olarak bir artış belirlenmiştir. Kaynak suyunda, KOİ değeri 0,01 mg/L (Mart) ile 1.66 mg/L (Mayıs) arasında saptanırken, son işletme Serhat Alabalık çıkış suyunda en yüksek Temmuz ayında 6,32 mg/L, en düşük Ekim ayında 2,85 mg/L olarak bulunmuştur (Tablo 4.4).

Askıda katı madde (AKM):

Araştırma periyodunca bütün aylarda, Karasu Deresi kaynak suyu ile dere üzerindeki son işletme olan Serhat Alabalık çıkış suyu AKM değerleri arasındaki farklılık istatistiki açıdan önemli bulunmuştur (p<0,01). Kaynak suyundaki askıda katı madde miktarı 0,03 mg/L (Mart)-0,66 mg/L (Ağustos,Şubat) arasında değişirken, Serhat Alabalık İşletmesi çıkış suyunda 0,17-2,46 mg/L arasında belirlenmiştir. Kaynak suyuna göre en yüksek farklılık Temmuz ayında 2,46 mg/L AKM olarak saptanmıştır (Tablo 4.5).

Azot fraksiyonları :

Amonyak-azotu konsantrasyonu (NH₃-N):

Araştırma periyodu boyunca, NH₃-N konsantrasyon değerleri genel olarak Karasu Deresi kaynak suyunda, 5 işletmenin giriş ve çıkış sularına göre daha düşük belirlenmiştir. Kaynak suyunda, en düşük NH₃-N konsantrasyonu 0,002 mg/L ile Ocak ayında, en yüksek ise 0,101 mg/L olarak Haziran ayında saptanmıştır. Dere üzerindeki son işletme olan Serhat Alabalık çıkış suyunda ise, en yüksek NH₃-N değeri 0,406 mg/L olarak Haziran ayında, en düşük 0,01 mg/L düzeyinde Ocak ayında bulunmuştur (Tablo 4.6).

Nitrit-azotu konsantrasyonu (NO₂-N):

Araştırma periyodu boyunca 5 işletmenin giriş ve çıkış suyunda saptanan NO₂-N değerleri (0,001-0,232 mg/L) kaynak suyuna (0,001-0,184 mg/L) göre daha yüksek bulunmuştur. Karasu Deresi kaynak suyunda NO₂-N konsantrasyon değeri en yüksek Kasım ayında 0,184 mg/L olarak saptanırken, son işletme Serhat Alabalık çıkış suyunda en yüksek Ağustos ayında 0,217 mg/L olarak belirlenmiştir (Tablo 4.7).

Nitrat-azotu konsantrasyonu (NO₃-N):

Araştırma periyodu boyunca saptanan NO₃-N konsantrasyon değerleri 5 işletmenin giriş ve çıkış sularında (0,045-1,865 mg/L) Karasu Deresi kaynak suyuna (0,018-1,185mg/L) göre daha yüksek bulunmuştur. Kaynak suyunda en yüksek NO₃-N değeri Ağustos ayında 1.185 mg/L olarak belirlenirken son işletme Serhat Alabalık çıkış suyunda ise en yüksek yine Ağustos ayında 1.865 mg/L olarak saptanmıştır (Tablo 4.8).

Fosfor fraksiyonları:

Toplam fosfor konsantrasyonu (TF):

Araştırma periyodu boyunca, tüm aylarda 5 işletmenin giriş ve çıkış sularında saptanan toplam fosfor konsantrasyonları (0,010-0,200 mg/L) Karasu Deresi kaynak suyuna göre (0,013-0,110 mg/L) daha yüksek bulunmuştur. Bu değerler arasındaki farklılık istatistiki açıdan da önemlidir (p<0,01). Karasu Deresi kaynak suyunda en yüksek TF değeri Ocak ayında 0,11 mg/L olarak saptanırken, son işletme Serhat Alabalık çıkış suyunda Kasım ayında 0,184 mg/L olarak belirlenmiştir (Tablo 4.9). Serhat Alabalık çıkış suyunda kaynak suyuna göre toplam fosfor değerlerinde saptanan artış, Mayıs ayında 4.6 katlık bir farkla maksimum düzeydedir. Ancak Mart ayında Liman Saraycık ve Liman Bozalan, Eylül, Ocak aylarında Mersu, Ağustos ayında Liman Saraycık ve Mersu, Şubat ayında ise Hurmalar ve Mersu alabalık işletmelerindeki çıkış suyu TF değerleri, son işletme Serhat Alabalık çıkış suyuna göre daha yüksektir. İşletmelerin toplam fosfor yükünün aylara bağlı değişimi Şekil 4.4.’de verilmiştir. Görüleceği gibi, Mart ve Nisan ayları ile Ağustos ve Şubat ayları arasında bütün işletmelerde fosfor yükü yüksek değerde saptanmıştır. Bu durum işletmelerin üretim miktarlarına bağlı olarak değişmektedir.

Toplam ortofosfat konsantrasyonu (TO):

Araştırma periyodu boyunca, bütün aylarda 5 işletmenin giriş ve çıkış sularında belirlenen toplam ortofosfat konsantrasyonları (0,006-0,081 mg/L) kaynak suyuna göre (0,005-0,059 mg/L) daha yüksek bulunmuştur. Bu değerler arasındaki farklılık istatistiki açıdan da önemlidir (p<0,01). Karasu Deresi kaynak suyunda en yüksek toplam ortofosfat değeri 0,059 mg/L ile Şubat ayında saptanırken, son işletme Serhat Alabalık çıkış suyunda bu değer 0,081 mg/L ile Temmuz ayında belirlenmiştir (Tablo 4.10).

Toplam filtre edilebilir fosfor konsantrasyonu (TFF):

Araştırma periyodu boyunca toplam filtre edilebilir fosfor konsantrasyonu tüm aylarda, 5 işletmenin giriş ve çıkış suyunda 0,005-0,031 mg/L arasında değişmiştir. Kaynak suyunda 0,004-0,019 mg/L değişim aralığında belirlenen toplam filtre edilebilir fosfor konsantrasyon değerleri, Mart, Mayıs, Temmuz ve Ocak aylarında son işletme Serhat Alabalık çıkış suyuna göre istatistiki açıdan farklılık göstermemiştir (p>0,01). Aynı şekilde Mayıs ve Kasım aylarında Kaynak suyu ile tüm işletmelerin giriş ve çıkış sularındaki TFF değerleri arasındaki farklılık istatistiki açıdan da önemli bulunmamıştır (Tablo 4.11).

Toplam filtre edilebilir ortofosfat konsantrasyonu (TFO):

Araştırma periyodunca, toplam filtre edilebilir ortofosfat konsantrasyon değerleri Nisan ve Ocak ayları dışında son işletme olan Serhat Alabalık çıkış suyunda kaynak suyuna göre daha yüksek bulunmuştur (Tablo 4.12). TFO değerleri bütün aylarda Karasu Deresi kaynak suyunda 0,003-0,039 mg/L arasında değişirken, Serhat Alabalık İşletmesi çıkış suyunda 0,010-0,045 mg/L arasında belirlenmiştir. TFO değerleri bakımından Mayıs ayı dışında kaynak suyu ile işletmelerin giriş ve çıkış suları arasındaki farklılık istatistiki açıdan önemli bulunmuştur (p<0,01).

Partiküler inorganik fosfor konsantrasyonu (PİF):

Araştırma periyodunca partiküler inorganik fosfor konsantrasyonları, genel olarak 5 işletme giriş ve çıkış sularında (0,001-0,068 mg/L), kaynak suyuna göre (0,001-0,037 mg/L) yüksek bulunmuştur. Bu değerler arasındaki farklılıklar istatistiki açıdan da önemlidir (p<0,01). Karasu Deresi kaynak suyunda en yüksek PİF değeri Şubat ayında 0,037 mg/L saptanırken, son işletme Serhat Alabalık çıkış suyunda 0,068 mg/l ile Nisan ayında belirlenmiştir (Tablo 4.13).

4.2. İşletmelerin Karasu Deresi’ne Bıraktıkları Tahmini Fosfor Yüküne İlişkin Bulgular

İşletmelerin fosfor yüküne ilişkin değerler Tablo 4.14.’de verilmiştir.

Tablo 4.14. Gökkuşağı Alabalığı işletmelerinin karasu dersi üzerine bıraktıkları tahmini fosfor

yükü

İşletme	Fosfor yükü^*
	kg P/işletme	Kg P/ ton yem	Kg P/ ton balık
Hurma	580	9,66	14,50
Liman	9 250	8,04	9,25
Mersu	2 000	8,33	10,00
Serhat	375	6,57	6,25
Toplam/Ortalama	12 205	8,09	9,38

* : Alabalığın kuru madde oranı %25, P içeriği ise %3.2/kuru madde olarak alınımıştır ( Boyd ve Queiroz, 2001)

5. TARTIŞMA

Su sıcaklığı:

Araştırma periyodu boyunca kaynak suyu ile son işletme Serhat Alabalık çıkış suyu arasındaki sıcaklık farkı en düşük 0,05 ^oC, en yüksek 2,8 ^oC olarak saptanmıştır. Nisan, Haziran, Ağustos, Eylül ve Ekim aylarında bu farklılıklar istatistiki açıdan önemlidir. Balıkçılık işletmeleri çıkış sularının alıcı ortamların su sıcaklığına etkisine ilişkin çalışmalarda, sıcaklık artışı ile ilgili kesin bir rakam bildirilmemiştir. Ancak, su sıcaklığının kirlenmeye neden olmaması için, endüstri kuruluşları çıkış sularının karıştıkları alıcı ortamın sıcaklığını 3 ^oC’den fazla arttırmaması istenmektedir (Uslu ve Türkman 1987). Bu nedenle Karasu Deresi üzerinde ard arda kurulu bulunan alabalık İşletmeleri çıkış sularının derenin su sıcaklığını olumsuz yönde etkilediği söylenemez. Çalışmada Karasu Deresi kaynak suyu ile son işletmenin çıkış suyu arasında belirlenen sıcaklık farklılığı, hava sıcaklığının örnek alma periyodunca gösterdiği yükselmeden kaynaklanmaktadır.

Çözünmüş oksijen:

Çalışmada bütün aylarda Karasu Deresi kaynak suyunda saptanan çözünmüş oksijen değerleri (9,09-13,50 mg/L) son işletme Serhat Alabalık çıkış suyuna göre (7,80-10,91 mg/L) yüksek bulunmuştur. Alabalık işletmeleri çıkış sularında çözünmüş oksijen kayıplarının solunum ve organik maddenin parçalanmasından ortaya çıktığı bilinen bir olgudur (Laird ve Needham 1988). Araştırma periyodu boyunca işletmelerin çıkış sularında, su sıcaklığındaki değişime bağlı olarak yaz aylarında saptanan düşük çözünmüş oksijen değerleri, Karasu Deresi’ndeki sucul yaşamı tehdit edecek düzeyde değildir. Çünkü çalışmamızda ard arda kurulan 5 işletmenin çıkış sularında saptanan en düşük değer 7,80 mg/L ile Serhat Alabalık İşletmesi çıkış suyunda saptanmıştır. Tatlı sularda yaşamı tehdit eden en düşük oksijen konsantrasyonunun 5mg/L olduğu belirtilmiştir. Diğer taraftan Eylül, Ekim, Kasım, Ocak, Şubat ve Mart aylarında bazı işletmelerin (Hurmalar ve Liman Saraycık, Mersu, Liman Saraycık, Serhat) giriş ve çıkış sularında çözünmüş oksijen değerleri arasında önemli bir farklılık bulunmamıştır. İşletmelerin yer aldığı bölge yüksek bir eğime sahiptir. Bu eğim ve işletmeler arasındaki bu kot farklı suyun mekanik olarak havalanmasına ve çözünmüş oksijen içeriğinin belirli bir derişimin altına düşmemesine katkıda bulunmuştur. Karasu deresinde saptanan en düşük oksijen değeri ( 7.8 mg/l) A.B.D. Virjinya eyaletinde soğuksu balıkları üreten işletmelerin çıkış sularının kalitesine getirilen minimum 6.6 mg/l çözünmüş oksijen değerinin üzerindedir ( Davis, 1993)

pH değerleri:

Araştırma periyodu buyunca Karasu Deresi kaynak suyunda pH değeri, 7,22-8,80 arasında değişirken, 5 işletmenin giriş ve çıkış sularında arasında belirlenmiştir. Bu değerler Lawson (1995)’un sucul yaşam için optimum olarak bildirdiği değerlerin (6,5-8) değişim aralığında bulunmaktadır. Bu bağlamda dere üzerinde ard arda kurulan bu işletmeler Karasu Deresini pH parametresi açısından olumsuz yönde etkilememektedir.

Biyolojik oksijen ihtiyacı:

Araştırmada Karasu Deresi kaynak suyu (0,06-2,71 mg/L) ile Serhat Alabalık çıkış suyunda (1,12-4,99 mg/L) saptanan BOİ₅ değerleri, Schwartz ve Boyd (1994)’de balıkçılık işletmeleri çıkış suları için verilen 30mg/L BOİ₅ düzeyindeki limit değerden oldukça düşük bulunmuştur. Bu parametreye ilişkin bulgular Cripps ve Kelly (1995) tarafından Danimarka’da balıkçılık işletmeleri çıkış suları için olarak bildirilen BOİ₅ değerlerinin (3-20 mg/L) değişim aralığı içerisinde yer almaktadır. BOİ₅’nin bazı işletmelerin çıkış sularında girişe göre daha düşük çıkması (Tablo 4.1), suyun havuzlardan geçişi sırasında askıdaki katı maddenin çökmesine bağlamak mümkündür. Suyun havuzlardaki kalma süresine bağlı olarak askıdaki katı maddenin bir kısmı çökme sonucu havuzlarda kalmakta ve buna bağlı olarak suyun BOİ₅ değerinde düşme meydana gelmektedir. Aynı durum Castello ve ark.(1995) tarafından gözlenmiştir. İncelenen işletmelerde en yüksek BOİ 5 değeri ( 4.99 mg/l) Mayıs ayında saptanmıştır ( Tablo 4.3). İskoçya’da BOİ 5 değeri £6 mg/l olan akarsular ‘Nispeten iyi’ olarak değerlendirilmektedir (Anonymous, 2000). Karasu’da saptanan en yüksek BOİ₅ değeri, A.B.D. Virjinya eyaletinde işletmelerin çıkış suları için öngörülen maksimum 10 mg/l değerinin altındadır ( Davis, 1993). İşletmelerin çıkış sularındaki BOİ₅ değerleri, Midlen ve Redding’de (1998) su ürünleri işletmelerinin çıkış sularının kalitesine ilişkin belirtilen 3-20 mg/l BOİ₅ sınırları içerisindedir.

Kimyasal oksijen ihtiyacı:

Araştırma periyodu boyunca KOİ değerleri, 5 işletmenin giriş ve çıkış suyunda Karasu Deresi kaynak suyuna göre artışlar göstermiştir. Kaynak suyunda en yüksek KOİ değeri Mayıs ayında 1.66 mg/L ile saptanırken, son işletmenin çıkış suyunda Temmuz ayında 6,32 mg/L olarak belirlenmiştir. Kaynak taramasında balıkçılık işletmelerinin KOİ değerlerine ilişkin bir veri bulunmamaktadır. Ancak, Anonim (1992)’ye göre, I. sınıf su kalitesi için belirtilen 25

mg/L’lik değer esas alındığında, bu parametreye ilişkin bulgular bu değerin altındadır. Bu bağlamda araştırmada KOİ için saptanan değerlerin Karasu Deresi üzerine olumsuz yönde etkisi bulunmamaktadır.

Askıda katı madde:

Bu çalışmada araştırma periyodu boyunca, askıda katı madde konsantrasyonları, Karasu Deresi kaynak suyu ile 5 işletmenin giriş ve çıkış sularında genel olarak düşük bulunmuştur. Cripps ve Kelly (1995) tarafından, Norveç, Kuzey İsveç ve Danimarka’da su ürünleri işletmeleri çıkış sularında askıda katı madde konsantrasyonlarının sırasıyla 3.0, 6,9 ve 5-50 mg/L olduğu bildirilmiştir. Bu parametreye ilişkin araştırma bulgularımız söz konusu değerlerden düşük olup, kaynak suyunda ve işletmelerin giriş ve çıkış sularında 0.03-2,46 mg/L arasında değişmiştir. Saptanan bu değerler Westers (2000) tarafından akar su sistemi için belirlenen 2.0-6.0 mg/l sınırları içerisindedir. Tüketilmeyen yem ve balık dışkılarından köken alan (Laird ve Needham 1988) AKM düzeyi, Temmuz ayında son işletme Serhat Alabalık çıkış suyunda 2,46 mg/L olarak saptanmıştır ve bu değer kaynaklarda belirtilen değerin altındadır. İngiltere’de 5 işletmede yapılan bir çalışmada işletme çıkış sularında deşarj edilen her 100 mg askıda katı madde için oksijen ihtiyacının 13 mg olduğu belirtilmiştir. Araştırmamızda ise en yüksek AKM değeri 2,46 mg/L ile Serhat Alabalık çıkış suyunda saptanmış olup, bu değer oksijen tüketimini olumsuz yönde etkilemez. Bazı işletmelerin çıkış suyundaki askıdaki katı madde miktarında, giriş suyuna göre düşmeler saptanmıştır (Tablo 4.5.). Bu durumu, askıdaki katı maddenin havuzlardaki çökmesiyle açıklamak mümkündür. Aynı durum İrlanda’daki alabalık işletmelerinin çıkış sularında da gözlenmiş ve bu düşme havuzlardaki katı maddenin çökmesine bağlanmıştır (Castello ve ark, 1995).

Azot fraksiyonları:

Amonyak-azotu konsantrasyonu:

Çalışmada araştırma periyodu boyunca NH₃-N değerleri, Karasu Deresi kaynak suyunda 0,005-0,101 mg/L arasında değişirken, son işletme Serhat Alabalık çıkış suyunda artış göstererek 0,010-0,406 mg/L arasında belirlenmiştir. Kaynak suyuna göre son işletme Serhat Alabalık çıkış suyunda saptanan bu değerler Schwartz ve Boyd (1994)’ün Amerika’da Balıkçılık İşletmeleri çıkış suları kalite standartlarında amonyak azotu için 1.77 mg/L olarak belirtilen değerin altındadır. Buna göre, dere üzerinde ardarda kurulan bu işletmelerin 2001 yılı üretim kapasiteleri dikkate alındığında, Karasu Deresini NH₃-N açısından olumsuz yönde etkilememektedir.

Nitrit-azotu konsantrasyonu:

Araştırmada bütün aylarda NO₂-N değerleri, Karasu Deresi kaynak suyunda 0,001-0,184 mg/L arasında belirlenirken, son Serhat Alabalık İşletmesi çıkış suyunda 0,001-0,217 mg/L arasında bulunmuştur. Serhat Alabalık İşletmesi çıkış suyunda Ağustos ayında en yüksek 0,217 mg/L olarak belirlenen NO₂-N değeri, Schwatz ve Boyd (1994)’un Amerika’da Balıkçılık İşletmeleri çıkış suları kalite standartlarında nitrit-azotu için 0,83 mg/L olarak belirtilen değerden düşüktür.

Nitrat-azotu konsantrasyonu:

Araştırmada bütün aylarda NO₃-N değerleri, Karasu Deresi kaynak suyunda 0,018-1,185 mg/L arasında saptanırken, son Serhat Alabalık İşletmesi çıkış suyunda 0,194-1,865 mg/L arasında bulunmuştur. Kaynak suyuna göre son işletme Serhat Alabalık çıkış suyunda daha yüksek belirlenen bu değerler, Schwartz ve Boyd (1994)’un Amerika’da Balıkçılık İşletmeleri çıkış suları kalite standardlarında nitrat-azotu için 16,9 mg/L olarak belirtilen değerin çok altındadır.

Fosfor fraksiyonları:

Toplam fosfor konsantrasyonu:

Araştırmada, 5 işletmenin çıkış sularındaki TF değerleri (0,010-0,200 mg/L) kaynak suyuna (0,013-0,110 mg/L) göre yüksektir. Kış ve bahar aylarında söz konusu değerler 0.1 mg/L’yi aşmazken Temmuz ayında tüm işletmelerin çıkış sularında TF değeri 0.1 mg/L’yi aşmıştır. Bu konsantrasyon değerleri, işletmelerin üretim kapasitelerindeki artışlara bağlı olarak çıkış sularındaki yem atıkları ile balık dışkısından gelen fosfordan kaynaklanmaktadır (Laird ve Needham 1988). Bu doğrultuda Karasu Deresi üzerindeki Serhat Alabalık çıkış suyundaki TF değeri de Kasım ayında 0.184 mg/L’ye kadar yükselmiştir.

Norveç, Kuzey İsveç ve Kuzey İrlanda’daki Su Ürünleri Üretim İşletmelerinin çıkış suları için verilen TF değerleri ise 0.10-0.11 mg/L arasında değişmektedir. Finlandiya’da bu değer 0,0055 mg/l, Danimarka’da ise 0.05-0.15 mg/l arasında bildirilmiştir (Cripps ve Kelly 1995).

Schwartz ve Boyd (1994)’un Amerika’da balıkçılık işletmeleri çıkış suları kalite standartlarında TF değeri 0,170 mg/L olarak verilmiştir. Araştırmada TF’ye ilişkin

bulgular Cripps ve Kelly (1995)’in bildirdiği değerlere yakınlık ve benzerlik gösterirken Schwartz ve Boyd (1994)’un verdiği değerden Kasım ayı dışında (0.84 mg/L) düşüktür.

Yapılan kaynak taramasında, balıkçılık işletmeleri çıkış sularında toplam ortofosfat, toplam filtre edilebilir ortofosfat, toplam filtre edilebilir fosfor ve partiküler inorganik fosfor fraksiyonlarının limit değerlerine ilişkin bir bulguya rastlanmamıştır. Bu bağlamda tartışma yapılamamıştır. Ancak araştırma periyodunca Karasu Deresi kaynak suyu ve işletmelerin giriş ve çıkış sularında en düşük ve en yüksek TO değerleri sırasıyla 0,005-0,081 mg/L, TFF değerleri; 0,004-0,031 mg/L, TFO değerleri; 0,003-0,045 mg/L ve PİF değerleri; 0,001-0,068 mg/L arasında değişim göstermiştir.

İşletmelerin Karasu Deresi üzerindeki fosfor yükü

İncelenen her 5 işletmede, 1 ton balık üretimi başına düşen fosfor yükü ile kullanılan 1 ton yem başına düşen fosfor yükü literatürde verilen değerlerin üzerinde bulunmuştur. Boyd ve Queiroz (2001)’göre alabalık üretiminde kullanılan her 1000 kg yem başına alıcı ortama 5.7 kg fosfor yüklenmektedir. Karasu üzerindeki işletmelerin 1000 kg yem başına düşen fosfor yüküne bakıldığında ( Tablo 4.14) en etkin yemleme yönteminin uygulandığı ve en iyi yem dönüşüm oranına sahip olan Serhat alabalık işletmesinde (Tablo 3.2) bile bu değerin 6.57 kg olduğu görülmektedir. İşletmelerin karasu üzerindeki ortalama fosfor yükü de ( 8.09 kg) yine Boyd ve Queiroz (2001)’un belirttiği değerin üzerindedir.

İşletmelerin ürettiği her 1000 kg balık başına düşen fosfor yükü 14.50 kg ile 6.25 kg arasında değişmektedir. İskandinav ülkelerinde üretilen her ton alabalık başına düşen fosfor yükü son yıllarda 4.8 kg’a gerilemiştir ( Enell, 1995). Karasu Deresi üzerinde faaliyet gösteren işletmelerin ürettikleri her ton alabalık başına alıcı ortama bıraktıkları fosfor yükü ise bu değerin üstündedir. Karasu üzerinde bulunan bu işletmelerin her 1000 kg alabalık başına bıraktıkları ortalama fosfor yükü 9.38 kg olup, Enell (1995) tarafından bildirilen değerin üzerindedir.

.

6. SONUÇ ve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ :

Karasu üzerinde faaliyet gösteren işletmelerin çıkış sularının niteliği bir çok parametre bakımından literatürde belirtilen değerin altındadır. İşletmelerin çıkış suyundaki çözünmüş oksijen, BOİ₅, askıdaki katı madde ve azot fraksiyonları, dünyada alabalık işletmeleri için geçerli olan standartların altında olup sucul ortamdaki canlılarının yaşamını tehlikeye sokacak düzeyde değildir. Ancak incelenen işletmelerde gerek 1 ton balık üretimi başına düşen gerekse kullanılan her ton yem başına düşen ve alıcı ortama bırakılan fosfor yükü, bir çok ülkedeki alabalık işletmesinin fosfor yükünün çok üzerindedir.

Yüzeysel suların antropojen etkilerle kirlenmesi, yönetimsel ve örgütsel önlemlerle bir ölçüde kontrol altına alınabilir. Fosfor, ötrofikasyonun kontrolünde anahtar besin elementlerinden birisidir.

İncelenen işletmelerde yem dönüşüm oranı 0.95-1.5 arasında değişmektedir. Ortalama yem dönüşüm oranı ise 1.2’dir. Yem dönüşüm oranlarının düşük olmasına rağmen fosfor yükünün yüksek çıkması kullanılan yemlerdeki yüksek fosfor içeriğinden kaynaklanmaktadır. Özellikle Serhat alabalık işletmesinde elde edilen 0.95’lik yem dönüşüm oranı dünya standartlarındadır. Ancak bu işletmede de fosfor yükü yüksek bulunmuştur. Bu nedenle, yüksek enerjili, protein ve fosfor içeriği düşürülmüş, sindirilebilirliği yüksek ve daha az organik yüklemeye (kirlenmeye) yol açan yemlerin kullanılması ile işletmelerin fosfor yükünün azaltılması mümkün görülmektedir.

Karasu Deresi üzerinde ardarda kurulan işletmelerin fosfor yükü dışında çevre üzerinde büyük ölçüde olumsuz bir etkiye yol açmaları söz konusu olmamaktadır. Ancak Liman Alabalık İşletmesinden sonra kurulan Mersu ve Serhat alabalık işletmelerinde kuluçka işlemleri ve yavru üretimi yapılmamaktadır. Bunun ana nedeni bu iki işletmeye gelen suyun askıdaki katı madde içeriği larva ve yavru döneminde balıkların solungaçlarının tıkanmasına ve ölümlere yol açmasıdır. Bu bağlamda işletmeler arasında olumsuz bir etkileşim söz konusu olmaktadır. Hurma ve Liman Alabalık işletmeleri çıkış sularını dereye bırakmadan önce çökertme havuzlarından geçirmeleri durumunda suyun katı madde miktarı önemli ölçüde azaltılabilir. Böylece işletmeler arasındaki bu olumsuz etkileşim de giderilebilir.

İşletmelerin çıkış sularını karasu deresine bırakmadan önce çökertme havuzlarından geçirmeleri fosfor yükünün de azaltılmasına katkıda bulunacaktır. Ayrıca havuzların çıkış savaklarının yakınında tabana yapılacak çökertme çukurları da işletmelerin çıkış sularının kalitesinin kontrolüne katkıda bulunacaktır.

Karasu Deresi üzerinde kurulan bu işletmelerin incelenmesi sonucu ortaya çıkan tablo, su ürünleri yetiştiriciliğinin çevre üzerindeki potansiyel etkilerini asgariye indirecek düzenlemelere de ışık tutmaktadır. Bu bağlamda ulusal düzeyde yetiştiricilik ve çevre etkileşimi ile işletme-işletme etkileşimine dönük aşağıdaki düzenlemelerin yapılması faydalı olacaktır. Atık minimizasyonu ve yönetimi ile çevresel denetim ve kontrol bu düzenlemelerin odak noktasını oluşturmaktadır :

Yasal Düzenlemeler;

- 50 ton/yıl ve üzerinde bir kapasiteye sahip yetiştiricilik projelerinin onaylanabilmesi için ÇED raporu zorunlu kılınmalıdır.

- Projelendirme aşamasında işletmelerin çevreye olan potansiyel etkilerini asgariye indirecek yapılara yer verilmesi ( çökertme çukuru, çökertme havuzu) zorunlu hale getirilmelidir.

- İşletmelerin çıkış suyu kalitesine standart getirilmeli ve sınırlar konulmalıdır. Bu sınırlara uymayan işletmelere belirli bir süre kapatma cezası uygulanmalıdır.

- Aynı kaynaktan beslenen işletmeler arsında belirli bir mesafe öngörülmelidir. Bu mesafe işletmelerin kapasitesi ve potansiyel etkilerine göre belirlenmelidir. Bu verilerin yokluğunda diğer ülkelerdeki uygulamalar dikkate alınarak işletmeler arasında asgari mesafe 3 km olmalıdır.

- İşletmelerin plansız kapasite artırımı önüne geçilmelidir. Bu uygulama hem piyasadaki arz-talep dengesini koruyacak hem de işletmelerin çevreye olan etkilerini azaltacaktır. Kapasite artırımı gerekli etütler yapıldıktan sonra verilmeli veya tamamen durdurulmalıdır.

- İşletmelerin alıcı ortama olan potansiyel etkileri sürekli izlenmelidir. Bu amaçla bentik omurgasızlar ‘indikatör organizma’ olarak kullanılabilir. Bu görev Tarım İl Müdürlükleri tarafından yürütülebilir.

- Yağ oranı yüksek, fosfor içeriği düşük ekstrude yemlerin üretimi ve kullanımı teşvik edilmelidir.

- Yem fabrikalarının kullandıkları ham madde ve ürettikleri balık yemlerinin kalitesi denetime tabi tutulmalıdır.

- Türkiye’deki kaynak suların envanteri çıkartılarak, taşıma kapasiteleri ve kurulmasına izin verilebilecek maksimum üretim seviyesi belirlenmelidir.

- İhracat potansiyeli daha yüksek olan ‘organik balık’ üretimi teşvik edilmelidir. Bu üretim modelinin çevreye olan etkileri son derece sınırlıdır.

- İşletmelerde kimyasal ve antibiyotik kullanımı denetim altına alınmalıdır. Kurallara uymayan işletmeler hakkında yasal işlem yapılmalıdır.

- İşletmelerde ilaç kullanımını azaltmak için aşı kullanımı teşvik edilmelidir.

İşletmelerin atık yönetimine yönelik önlemler

- Yem giderleri işletme masraflarının en büyük kısmını oluşturmaktadır. Bilinçsiz ve programsız yem kullanımı hem işletmelerin üretim masraflarını hem de çevreye olan etkilerini olumsuz yönde etkilemektedir. İşletmelerin kendi özgün koşullarında optimum büyüme ve yem dönüşüm oranını sağlayacak yemleme oranlarını belirlemeleri, gerek işletmenin mali performansını gerekse çevreye olan etkilerini olumlu yönde etkileyecektir. Bu bağlamda etkin yem yönetimi işletme yönetiminin ana omurgasını oluşturmalıdır.

- İşletmenin çıkış suları alıcı ortama verilmeden önce çıkış suları askıda katı maddenin sedimentasyonu ve partiküler maddeye tutunan toplam fosfor düzeyini minimuma indirebilmek amacıyla, sedimentasyon havuzlarında veya yapay sulak alanlarda bekletilmelidir. Başka bir deyişle sedimantasyon havuzları işletmelerde minimum arıtma prosedürü amacıyla zorunlu kılınarak son birim olarak işletmeye dahil edilmelidir.

- Havuzların boşaltım savağının yakınında tabana yapılacak çökertme çukuru ile askıdaki katı maddenin bir kısmının çökertilmesi ve düzenli olarak havuzlardan uzaklaştırılması işletmelerin atık yönetimine katkıda bulunacaktır.

- Hasat ve havuzların temizlenmesi sırasında deşarj sularının katı madde yükü arttığından, bu sular alıcı ortama verilmeden önce filtrasyona veya çökertmeye tabi tutularak, organik yük azaltılmalıdır.

- İşletmelerin atık yönetimini olumsuz yönde etkilediğinden balıkların beslenmesinde hamsi ve benzeri taze yemlerin kullanımından sakınılmalıdır.

- Kalitesiz ve ucuz yemlerin kullanımından kaçınılmalıdır. Bu tip yemler hem işletmenin üretim maliyetini hem de atık yönetimini olumsuz yönde etkilemektedir.

- Optimum büyüme ve yem dönüşüm oranı için yemleme sıklığı balıkların büyüklüğüne göre düzenlenmelidir. Günlük yem miktarı öğünlere bölünerek verilmelidir.

- Havuzlarda ek havlandırma yapılması veya suyun mekanik olarak havalandırılması çözünmüş oksijen içeriğini ve dolayısıyla yemin tam olarak sindirilmesini sağlayacağından, işletmelerin atık yükünü azaltacaktır.

- Bilinçsiz kimyasal ve antibiyotik kullanımından vazgeçilerek, aşılama gibi profilaksi önlemleri ön planda tutulmalıdır.

KAYNAKLAR

Anonim. Türk Çevre Mevzuatı. Türkiye Çevre Vakfı Yayını. Cilt (II), Ankara, (1992), 1275s.

Anonymous. Standard Methods for the Examination of water and waste water 14^th Edition. John J.Jucas Co. (1975), pp: 1-1193.

Anonymous. Aquaculture Statistics. Rome, (1998).

Anonymous . Standard Methods for the Examination of water and waswater 19^th Edition, (1995).

Anonymous. River Classification Scheme. Scottish Environment Protection Agency. Scothland ( 2000).

Anonymous. Salmon Aquaculture Review-TAT Repots.. Environmental Assessment Office. Canada ( 2001).

Asche,E., Guttormsen,A.G. and Tveterds,R.. Environmental problems, productivity and innovations in Norwegian salmon aquaculture, Aquaculture Economics and Management, vol.3, No.1, pp:19-29 (1999).

Bergheim, A. and Cripps, J.S. Effluent Management: Overview of the European Experince.. Rogaland Research, Publication no. 1998/083. Norway (1998).

Boyd, C.E and Queiroz, J.F. Nitrogen, Phosphorus Loads Vary by System. The Advocate, pp: 84-86 (2001).

Castello, M.J., Thompson, E., Gillooly, M., Dempsey, S., Briody, M., Massik, Z., Quigley, D. And Warrer-Hansen,I. Pollution Control of Freshwater Fish Farms effluent in Ireland.. Stride Report No 5. Department of Environment. Dublin, Pp: 73 (1995).

Comeau, Y., Brisson, J., Reville, J.P., Forget,C. and Drizo, A. Phosphorus Removal from Trout Farm Effluents by Constructed Wetlands, Water Sciences and Technology, 44 (11-12), pp: 55-60, (2001).

Cripps, S.J. and Kelly, L.A. Effluent Treatment to Meet Discharge Consents. Trout News, Vol: 20, Lowstoft, pp: 15-24, (1995).

Çelikkale, M.S., Düzgüneş, E. ve Okumuş, İ. Türkiye Su Ürünleri Sektörü. Istanbul Ticaret Odası Yayın No:1999-2, (1999).

Davis, J. Survey of Aquaculture Effluent Permitting and 1993 Standards in the South. Southern Regional Aquaculture Center, SRAC Publication No 465, (1993).

Dumas, A. and Bergheim, A. Effluent Treatment Facilities and Methods in Fish Farming: A Review. Bulletin of the Aquaculture Association of Canada, 100 (1), pp: 33-38, (2001).

Düzgüneş, O., Kesici, T. ve Gürbüz, F. İstatistik Metotları I. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları: 861, Ders Kitabı, Ankara, 229 s, (1983).

Enell, M. Environmental Impact of Nutrients from Nordic Fish Farming, Water Sciences and Technology, 31 (10), pp: 61-71, (1995).

Foy, R.H. and Rosell, R. Loadings of nitrogen and phosphorus from a Northern Ireland Fish Farm, Aquaculture, Vol. 96, pp: 17-30, (1991).

Fornshell, G. Settling Basin Design. Western Regional Aquaculture Center. WRAC-106. USA. (2001).

Iversen, T.M. Fish Farming in Denmark: Environmental Impact of Regulative Legislation, Water Sciences and Technology, 31 (10), pp: 73-84 (1995).

Kronvang, B. The export of particulate matter, particulate phosphorus and dissolued phosphorus from two agricultural river basıns: Implications on estimating the non-point phosphorus load, Wat. Res., Pp: 26 (10): 1347-1358 (1992).

Lambert, D., Maher, W. and Hogg, I. Changes in phosphorus fractions during storage of lake water, Water Res., Pp. 26 (5): 645-648 (1992).

Laird, L.M. and Needham, T., Salmon and Trout Farming, Ellis Horwood Limited, England, Pp: 55, (1988).

Lanari, D., D’Agrro, E. and Ballestrazzi, R. Dietary N and P Levels, Effluent Water Characteristics and Performance in Rainbow Trout, Water Sciences and Technology, 31 (10), pp: 157-165, (1995).

Lawson, T.B. Fundamentals of Aquacultural Engineering. Chapman and Hall, Dept. BC, One Pem Plaza, New York, Pp:355, (1995).

Midlen, A. And Redding, T.A. Environmental Management for Aquaculture. Kluwer Academic Publishers. London, Pp: 215, (1998).

Miller, D and Semmens, K. Waste Management in Aquaculture. West Virginia University, Aquaculture Information Series, Publication AQ02-1, (2002).

Mires, D. Aquaculture and the Aquatic Environment: mutual impact and preventive management, The Israeli Journal of Aquaculture-Bamidgeh, 47 (3-4), pp: 163-172, (1995).

Naylor, S., Moccia, R.D. and Durant, G.D. The Chemical Composition of Settleable Solid Fish Waste from Commercial Rainbow Trout Farms in Ontario, Canada, North American Journal of Aquacultute, 61, pp: 21-26, (1999).

O, Connor, R., Whelan, B.J., Crutchfield, J.A. and O’Sullivan, A.J. Review of the Irish Apuaculture Sector and Recommendations for ıts Development, The Economic and Social Reseorch Institute Dublin, Pp: 287, (1992).

Ramseyer, I.J. Nutritional Strategies for Reducing Pollutants in Aquaculture Effluents, Sciences and Engineering, Pp: 58 (10), (1998).

Schwartz, M.F. and Boyd, C.E. Channel Catfish Pond Effluents, The Progressive Fish-Culturist, Vol: 56, pp: 273-281, (1994).

Selong, J.H. and Helfrich, L.A. Impacts of Trout Culture Effluents on Water Quality and Biotic Communities in Virginia Headwater Streams, Progressive Fish Culturist, 60 (4), pp: 247-262, (1998).

Shepherd, J. and Bromage, N. Intensive Fish Farming, Blackwell Sciences, UK. pp: 92-94, (1995).

Uslu, O. ve Türkman, A. Su Kirliliği ve Kontrolü. T.C. Başbakanlık Çevre Genel Müdürlüğü Yayınları Eğitim Dizisi 1, İzmir, 364 s, (1987).

Westers, H. A White Paper on the Status and Concerns of Aquaculture Effluents in the North Central Region, North Central Aquaculture Center. USA, (2000).

BİBLİYOGRAFİK BİLGİ FORMU
1. Proje No : VHAG 1693	2. Rapor Tarihi: Eylül 2002
3. Projenin Başlangıç ve Bitiş Tarihleri: Şubat 2001-Mayıs 2002
4. Projenin Adı: Bozüyük Yöresi Gökkuşağı Alabalığı İşletmeleri Çıkış Sularının Karasu Deresi Üzerine Etkisi
5. Proje Yürütücüsü ve Yardımcı Araştırıcılar: Prof. Dr. Gülten KÖKSAL Doç. Dr. Serap PULATSÜ, Prof. Dr. Fikri AYDIN, Yrd. Doç. Dr. Ferit RAD, Araş. Gör. A.Çağlan KARASU, Araş. Gör. Akasya AKÇORA, Su Ürün. Müh. Nezir KUYUMCU
6. Projenin Yürütüldüğü Kuruluş ve Adresi: Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Su Ürünleri Bölümü 06110 Dışkapı/ANKARA
7. Destekleyen Kuruluş (ların) Adı ve Adresi: Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK VHAG) Ankara Üniversitesi Rektörlüğü Araştırma Fon Müdürlüğü (ARFO)
8. Öz (Abstract): Bu çalışma balıkçılık işletmelerinden doğrudan bırakılan balık dışkısı ve artık yemlerin alıcı ortam üzerindeki kirlenme boyutunu araştırmak amacıylaa yapılmıştır. Bu amaçla Bilecik-Bozüyük ilçesinde gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliğinin alıcı ortam olan Karasu deresi üzerindeki çevresel etkilerini belirlemek için dere üzerinde yer alan beş alabalık işletmesinin çıkış sularında çözünmüş oksijen, pH, askıdaki katı madde, biyolojik oksijen ihtiyacı (BOİ5), kimyasal oksijen ihtiyacı (KOİ), toplam fosfor yükü incelenmiştir. Su örnekleri işletmelerden bir yıl boyunca aylık olarak alınmıştır. Elde edilen bulgulara göre çıkış sularının kalitesi işletmeden işletmeye ve mevsimden mevsime farklılık göstermiştir. Ancak işletmelerin çıkış suyundaki çözünmüş oksijen, pH, askıdaki katı madde, amonyak azotu, nitrit azotu ve nitrat azotu düzeylerinin farklı ülkelerde alabalık işletmeleri için öngörülen standart ve sınırların içerisinde yer aldığı saptanmıştır. İşletmelerin çıkış suyu ile alıcı ortama bırakılan ve bir ton balık üretimi için kullanılan bir ton yem başına düşen fosfor yükü, literatürde belirtilen değerlerin üzerinde bulunmuştur. Beş işletmenin Karasu Deresi üzerindeki ortalama fosfor yükü 9.38 kg P/ 1 ton balık ve 8.09 kg P/ 1 ton yem olarak saptanmıştır. Bu yüksek fosfor yükünün kullanılan yemlerin yüksek fosfor içeriğinden kaynaklandığı sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss), işletme çıkış suyu, azot ve fosfor fraksiyonları fosfor yükü
9. Proje ile İlgili Yayın/Tebliğlerle İlgili Bilgiler:
10. Bilim Dalı : Su Ürünleri (Aquaculture) Doçentlik B. Dalı Kodu: ISIC Kodu: Uzmanlık Alanı Kodu:
11.Dağıtım(*) ‘Sınırlı Tarım Bakanlığı, Bilecik-Bozüyük Gökkuşağı Alabalık İşletmeleri ‘ Sınırsız
12. Raporun Gizlilik Durumu: ‘ Gizli ‘ Gizli Değil

(*) Projenizin Sonuç Raporunun ulaştırılmasını istediğiniz kurum ve kuruluşları ayrıca belirtiniz.

TÜBİTAK Yayın Dağıtım Daire Başkanlığı 92-0054

Şekil 4. Toplam fosfor yüklemesinin işletmelere ve aylara bağlı değişimi.

Şekil1. Su sıcaklığının kaynak suyu, işletmelerin giriş ve çıkış suları ile aylara bağlı değişimi

Şekil 3. pH değerinin kaynak suyu, işletmelerin giriş ve çıkış suları ile aylara bağlı değişimi

Şekil 2. Çözünmüş oksijen konsantrasyonunun kaynak suyu, işletmelerin giriş ve çıkış suları ile aylara bağlı değişimi

Şekil 5. İşletme kapasitelerinin aylara bağlı değişimi

Şekil 6. İşletme kapasitelerinin aylara bağlı değişimi