Karayolları projelerinde arazi ediniminin maliyete etkisi: Gebze - Orhangazi - İzmir (İzmit Körfez geçişi ve bağlantı yolları dâhil) otoyol güzergâhında toplulaştırma yönteminin maliyete etkilerinin değerlendirilmesi
Özet
Ulaştırma hizmetlerinin hepsi büyük yatırım harcamaları yapılmasını gerektiren uzun vadeli sabit sermaye yatırımlarıdır. Gelişmekte olan ülkelerin hızlı gelişmesi, yatırımlara ve yatırımlar ise bu amaca tahsis edilebilecek kaynaklara bağlıdır. Türkiye’deki ulaştırma projeleri 2000’li yıllara kadar genel olarak kamu kesimi tarafından finanse edilmiştir. Ancak büyük yatırımları hayata geçirme zorunluluğu ve kısıtlı ülke kaynakları yatırımların yalnızca kamu kaynakları ile finansmanının karşılanmasındaki güçlükler karşısında, farklı finansman yöntemlerini kullanmak kaçınılmaz olmuştur. Bu koşullarda Yap-İşlet-Devret (YİD) modeli, söz konusu güçlüklere çözüm olabilecek bir model olarak görülmüştür. YİD modelinde, yatırımlarda özel kesimin payı artırılarak kamu finansman yükünün hafifletilmesi ve hizmet sunumunda etkinliğin artırılması hedeflenmektedir. Bu çalışmada; karayolu projelerinde YİD modelinin uygulanabilirliği incelenmiş olup, YİD modelinin olumlu ve olumsuz yönleri ele alınarak “karayolu projelerinde Türkiye şartlarına en uygun finansman modeli nedir?” sorusuna cevap aranmıştır. Belirtilen amaçla Karayolları Genel Müdürlüğü tarafından YİD modeli ile çalışmalarına başlanan “Gebze –Orhangazi- İzmir Otoyolu Projesi” örneği incelenmiştir.
İncelenen yol yatırımı 405 km ve toplam yatırım maliyeti 6,3 milyar Amerikan Doları olup, inşaat giderleri hak lehdarı şirket tarafından karşılanacak, inşaat süresi 7 yıl olacak ve sabit yatırım giderlerinin geri kazanımı için şirkete YİD sözleşmesi ile 22 yıl 4 ay işletme süresi verilmiştir. YİD sözleşmesine göre otoyol güzergâhının kamulaştırma işlemleri Karayolları Genel Müdürlüğü (KGM) tarafından yapılacağı ve projenin toplam kamulaştırma maliyetinin 2,1 milyar TL olacağı tahmin edilmektedir. Proje için gerekli olan arazinin ediniminde kamulaştırma yanında arazi toplulaştırmasından da yararlanılması öngörülmüştür. Otoyol güzergâhının Bursa İli Karacabey İlçesi sınırları içinde kalan kesiminde toplulaştırma ile arazi edinimi için KGM ile Tarım Reformu Genel Müdürlüğü (TRGM) arasında protokol yapılmış ve protokol kapsamında yapılacak işlerin maliyeti 5.046.990,26 TL olarak saptanmış ve toplulaştırma alanlarında oluşabilecek zarar ziyan davaları göz önüne alınarak KGM tarafından 10.000.000 TL ödenek ayırılmıştır. Kamu kuruluşlarının personel ve idari giderleri hariç projenin arazi edinim maliyetinin toplam inşaat maliyeti içindeki payının % 60 dolayında olduğu ve idari giderler ile faiz ödemelerinin de eklenmesi halinde söz konusu giderin % 100’e yaklaşması öngörülmektedir.
İncelenen otoyol güzergâhında kalan arazilerin toplulaştırma projesi ile ediniminde önemli sorunlarla karşılaşılmış ve arazi malikleri söz konusu proje uygulamasına yoğun tepki göstermişlerdir. Yol yatırımlarının araziler ve yerleşim yerlerini parçalaması, doğal kaynaklar ve verimli arazileri tahrip etmesi ve amaç dışı kullanıma neden olması gibi önemli olumsuz etkileri gözlenmektedir. Otoyol projesi ile tarım arazileri küçük parçalara bölünmekte ve arazinin tarım yapılamayacak kadar küçük parçalara ayrılması nedeni ile ekonomik anlamda tarım yapılamayan arazi parçalarının 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nun 12’nci maddesine göre kamulaştırılması da maliklerce talep edilmektedir. Sonuç olarak büyük ölçekli sabit sermaye yatırımlarının YİD modeli ile yapılabilir olduğu, otoyol yapım maliyetleri içinde kamulaştırma maliyetlerinin azaltılması ve otoyol yatırımından dolayı parçalanan arazilerin yeniden toplulaştırılması ve atıl kamu arazilerinin birlikte değerlendirilmesine olanak sağlayacağı ortaya konulmuştur. Ulaştırma yatırımları yapan kurumlarda proje geliştirme, arazi edinimi, değerleme ve etki değerleme çalışmalarının gayrimenkul geliştirme ve yönetimi bölümleri lisans ve lisansüstü programlarından mezun olan uzmanlarca yapılması gerektiği vurgulanmalıdır. Buna ilave olarak bütün yatırımcı kurumlarda arazi edinimi, kamulaştırma ve etki değerleme çalışmalarına yönelik iyi uygulama rehberlerinin hazırlanması ve başarılı uygulama için kurumların insan kaynağının güçlendirilmesi gerekli görülmektedir.