Eğitim Bilimleri Enstitülerinde tamamlanmış lisansüstü tezlerin incelenmesi (2000-2008)
Özet
Tez formatında raporlaştırılan bu projenin amacı, Türkiye’de devlet üniversiteleri bünyesinde yer alan eğitim bilimleri enstitülerinde (Anadolu Üniversitesi, Ankara Üniversitesi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Gazi Üniversitesi, Marmara Üniversitesi) 2000-2008 tarihleri arasında tamamlanmış yüksek lisans ve doktora tezlerinin bilimsel araştırma yöntem ve tekniklerine uygunluğu açısından incelenmesidir. Doküman incelemesinin yapıldığı bu nitel türdeki araştırma, belirtilen amaçla ilgili olarak üç farklı kapsamda gerçekleştirilmiştir. Birincisi, bir tezde bulunması gereken “Giriş”, “Yöntem”, “Bulgular ve Yorumlar”, “Sonuç ve Önerler” ana bölüm başlıkları altındaki alt bölümlerin içeriğinin bilimsel araştırma yöntem ve tekniklerine uygunluğunun içerik açısından incelenmesidir. Bu çalışmanın evrenini, adı geçen beş enstitü’de 2000-2008 yılları arasında tamamlanmış 3789 yüksek lisans ve 770 doktora düzeyinde tez; örneklemini ise, hesaplanan örneklem büyüklüğüne göre, tezin tamamlandığı üniversite, yıl ve bilim dalları gözetilerek oluşturulmuş tabakalardan yansız olarak seçilen, 666 yüksek lisans ve 186 doktora düzeyinde tez oluşturmaktadır. İkincisi, yüksek lisans tezlerinin “Yöntem” bölümü altında yer alan “Veriler ve Toplanması” ve “Verilerin Çözümlenmesi ve Yorumlanması” alt bölümlerinin dilde birörneklik ve “ölçme ve değerlendirme” ile ilgili terimlerin kullanımları açısından incelenmesine ilişkindir. Bu çalışmada araştırmanın evrenini Gazi Üniversitesi dışında yukarıda adı geçen diğer dört devlet üniversitesinin eğitim bilimleri enstitülerinde 2000–2008 yılları arasında yüksek lisans düzeyinde tamamlanmış 1859 tez, örneklemini bu evrenden yukarıda belirtilen tabakalara göre yansız seçilen 287 tez oluşturmaktadır. Ayrıca Gazi Üniversitesinde tamamlanmış 27 teze ulaşılmış, toplam 310 tez incelenmiştir. Üçüncüsü, Türkiye’de “Ölçme ve Değerlendirme” bilim dalında lisansüstü programı olan devlet üniversitelerinde (Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Ankara Üniversitesi, Hacettepe Üniversitesi ve Mersin Üniversitesi) tamamlanmış lisansüstü tezlerin “Özet”lerinin Amerikan Psikologlar Derneği (American Psychological Association-APA) tarafından belirlenen standartlar da göz önünde bulundurularak belirlenen biçimsel ve içeriğe özgü kategoriler açısından incelenmesidir. Bu inceleme tamamlanmış bütün tezler üzerinde yapılmak istenmiş, ancak yüksek lisans düzeyinde 22, doktora düzeyinde 6 teze ulaşılamamış, 112 yüksek lisans tezinden 90; 27 doktora tezinden 21’i ile gerçekleştirilmiştir. Lisansüstü tezlerin incelemesinin betimsel ve kategorik içerik çözümlemesi ile yapıldığı bu araştırmada veriler, belirtilen amaçlara bağlı olarak belirlenen kategoriler altında araştırmacılar tarafından geliştirilen üç farklı “İnceleme Formu” ile toplanmıştır. İnceleme sonucuna göre lisansüstü tez çalışmalarının her iki düzeyde de benzer konular üzerinde yoğunlaştığı, tezlerin başlıklarının araştırmanın içeriğini yansıtması ile ilgili olarak ihmal edilenlerin başında araştırmada ele alınan değişken/lerin yazılmasının geldiği belirlenmiştir. Araştırma problemi ile amacın birbirine karıştırıldığı, problem cümlesinin amaç cümlesine benzer veya amaç cümlesiyle aynı yazıldığı da saptanan sorunlar arasındadır. Yüksek lisans ve doktora düzeyinde en sık araştırmanın uygulamaya katkısının belirtildiği, genellikle doğruluğunun kontrolü araştırmacının elinde olan veya sınanabilme olanağı bulunan yargıların sayıltı olarak belirtildiği ve işlevsel tanımlar yerine çoğunlukla kavramsal tanımların yapıldığı gözlenmiştir. Her iki düzeyde çoğunlukla nicel ve tarama modelinde araştırma yapıldığı, verilerin, evrenden olasılığa dayalı olmayan örnekleme yolu ile oluşturulan çalışma grubu/denekler/katılımcılar üzerinden toplandığı ve araştırmacıların evrenden olasılığa dayalı bir örneklem seçtikleri durumda seçme sürecine (özellikle örneklem büyüklüğünün belirlenmesine) ilişkin yeterli bilgi sunmadıkları belirlenmiştir. Ölçme işlemlerinde en sık gözlenen hatanın ölçme araçlarının psikometrik nitelikleri üzerinde yapılan incelemelerde gerçekleştirilmiş olduğu, hataların büyük çoğunluğunun ölçme işlemlerinin hangi ölçek düzeyinde sonuç verdiğinin ayırt edilememesi ve buna bağlı olarak da ölçme araçlarının yapısına uygun olmayan güvenirlik ve geçerlik kestirme yöntemlerinin kullanılması olduğu belirlenmiştir. Hem yüksek lisans tezlerinde, hem de doktora tezlerinde çoğunlukla tek değişkenli parametrik istatistiksel tekniklerinin kullanıldığı, en sık kullanılan tekniklerin t-testi, ANOVA ve korelasyon teknikleri olduğu ve sayıltılarının denenmesinin çoğunlukla ihmal edildiği saptanmıştır. Tezlerde kullanılan parametrik istatistiksel tekniklerin amaca ve verinin tür veya düzeyine uygun olmadığı durumlar da karşılaşılan sorunlar arasındadır. Özellikle yüksek lisans düzeyinde bulguların alanyazınla bağlantılı tartışmalar yapılmadan yorumlandığı belirlenmiştir. Her iki düzeyde de araştırma sonuçlarının bulguların tekrarı niteliğinde sunulduğu karşılaşılan sorunlar arasındadır. Araştırma önerilerin çoğunlukla ileriye dönük araştırmalar için yazıldığı saptanmıştır. Araştırma kapsamında veriler ve toplanması ile verilerin çözümlenmesi ve yorumlanmasına ilişkin alt bölümlerinin terminoloji açısından incelenmesinde; yüksek lisans tezlerinin yarısında, terimlerin kullanımında dilde bir örneklik ihlalinin yapıldığı belirlenmiştir. Veriler ve toplanmasına ilişkin alt bölümde; ölçme araçlarının psikometrik özellikleri, ölçme araçlarının ve birimlerinin adlandırılması, ölçme araçlarının geliştirilme/uyarlanma süreci, veri toplama süreci ve verilerin toplandığı kaynağı tanımlayan terimlerde sıklıkla farklı ve yanlış kullanımlara rastlanmıştır. Ayrıca tezlerde bazı terimlerin yabancı dilde kullanıldığı gözlenmiştir. Verilerin çözümlenmesi ve yorumlanmasına ilişkin olarak verilerin çözümlenmesi sürecine, istatistiksel tekniklerin adlandırılmasına ve istatistiksel tekniklerin yorumlanmasına ilişkin terimlerin çoğunlukla farklı; istatistiksel tekniklerin adlandırılması ve istatistiksel tekniklerin yorumlanmasına ilişkin terimlerin ise yanlış kullanıldığı belirlenenler arasındadır. Araştırma kapsamında incelenen ölçme ve değerlendirme alanında tamamlanmış her iki lisansüstü düzeydeki tezlerin “kuramsal araştırma” raporu türünde olanların en az olduğu, yüksek lisans düzeyindeki araştırma raporlarının büyük çoğunluğunun görgül türde, doktora düzeyindeki araştırma raporlarının ise görgül ve yöntembilimsel türlere yaklaşık olarak eşit dağıldığı saptanmıştır. Her iki düzeydeki tez özetlerinde genel, biçimsel ve içeriğe özgü özellikler açısından eksiklikler olduğu belirlenmiştir. Ancak içeriğe ilişkin yapılan incelemelerde, her iki düzeydeki tez özetlerinde çoğunlukla araştırma modeline, veri toplama sürecine ve veri çözümleme tekniklerine ilişkin bilgilerin eksik olması durumuyla en sık karşılaşılmıştır. Ayrıca araştırmanın amacı, yöntemi, bulguları ve sonuçlarına ilişkin diğer araştırmacıların yararlanabileceği yeterlikte veya araştırma raporlarının dizinlenmesinde yol gösterici nitelikte tanımlayıcı bilgilere tez özetlerinde yer verilmediği sonucuna ulaşılmıştır. Bu bulgulara ek olarak her iki düzeydeki tezlerde alt bölüm başlık adlandırmalarının enstitülerin tez kılavuzlarındaki farklılıklarla açıklanamayacak kadar çok çeşitlilik gösterdiği saptanmıştır. Araştırma kapsamında incelenen bütün alt bölümlerde hatalar gözlenmekle birlikte, bunların en çok verilerin toplanması ve çözümlenmesi ile ilgili olduğu belirlenmiştir. Bulgular, yüksek lisans ve doktora düzeyindeki tezlerin “Bilimsel Araştırma Yöntem ve Teknikler” ine uygunluğu ile ilgili göz ardı edilemeyecek önemde hatalar ve eksiklikler taşıdığını göstermektedir. Bu saptamalar lisansüstü düzeydeki öğrencilerin önemli bilgi eksikliklerinin olduğu sonucunu vermektedir. Lisansüstü tezlerin uygulamaya, kuramsal bilgi birikimine katkı getirici bir nitelik kazanabilmesi için lisansüstü öğrencilerinin “Bilimsel Araştırma Yöntem ve Teknikleri” konusunda bilgi birikimini arttırmalarını sağlayıcı önlemler alınmasının yanı sıra, danışmanların, jüri üyelerinin ve enstitülerin gerek içerik gerekse biçimsel olarak lisansüstü tezleri denetlemelerini sağlayıcı önlemlerin alınması da gereklidir. Bulgular aynı zamanda tez yazımı ile ilgili standart olmadığını da gösterir niteliktedir. Bu konu ile ilgili olarak ortak, standartlara dayalı bir “Tez Yazım Kılavuzu” hazırlanabilir. Tez yazım kılavuzu yanında tezin incelenmesinde kullanılabilecek, bilimsel araştırma yöntem ve tekniklerine uygunluğunun incelenmesini sağlayacak nitelikte “Tez İnceleme Formu”nun oluşturulması, tezlerin incelenmesinin bir standarda kavuşmasını sağlayabileceği gibi, lisansüstü öğrencilerine de kendilerinden ne beklendiği ile ilgili yol gösterici olabilecektir. Eğitim bilimleri alanında tamamlanan yüksek lisans tezlerinde dilde bir örnekliğin sağlanmasında ve terimlerin kullanılmasında temel hataların yapıldığı ve farklı kullanımların olduğu da belirlenmiştir. Alan uzmanlarınca “Terimler Sözlüğü”nün hazırlanması, en temel terimler üzerinde bile hala uzlaşmanın sağlanamadığı, terminoloji birliğinin oluşmadığı ve bu yönde belli bir standardın gelişmemiş olduğu göz önünde bulundurulduğunda bir gerekliliktir.